Σύνδεση

Σύνδεση

του Γιάννη Χρονόπουλου, ιστορικού / κοινωνιολόγου

Ρωμαϊκό αντίγραφο προτομής του Σόλωνα, Νάπολη, Ιταλία

Ο Σόλων, εξέχον μέλος της αθηναϊκής κοινωνίας του 6ου αιώνα και ένας από τους «Επτά Σοφούς» της αρχαίας Ελλάδας, έμεινε γνωστός στην ιστορία για τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε στο αθηναϊκό πολίτευμα. Αποτέλεσαν τον θεμέλιο λίθο ενός πολιτεύματος, της δημοκρατίας, που μόλις είχε κάνει την εμφάνιση του στην παγκόσμια σκηνή και επρόκειτο να κυριαρχήσει στη Δύση ως τις μέρες μας.

Τα στοιχεία που υπάρχουν για τον βίο και την προσωπικότητα του Σόλωνα είναι περιορισμένα, λόγω της έλλειψης γραπτών και αρχαιολογικών ενδείξεων για την Αθήνα του πρώιμου 6ου αιώνα. Οι κύριες αρχαίες πηγές για τον Σόλωνα είναι ο Ηρόδοτος και ο Πλούταρχος, οι οποίοι όμως έγραψαν γι’ αυτόν μερικούς αιώνες αργότερα. Επίσης, εκείνη την περίοδο η ιστορία δεν ήταν συγκροτημένη ως επιστήμη με αυστηρή ερευνητική μεθοδολογία όπως στις μέρες μας. Για παράδειγμα, ο ρήτορας Αισχίνης αποδίδει στον Σόλωνα όλη τη νομοθεσία που διαμορφώθηκε σε επόμενες ιστορικές περιόδους. Κάποιοι σύγχρονοι μελετητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η γνώση μας για τον Σόλωνα είναι βασισμένη σε μεγάλο βαθμό σε φανταστικές κατασκευές. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως κάποια σχετικά ευρήματα από την περίοδο του Σόλωνα υπό την μορφή αποσπασματικών επιγραφών.

Ωστόσο η πλειονότητα θεωρεί ότι ο όγκος των στοιχείων που ανταποκρίνονται στην ιστορική πραγματικότητα είναι επαρκής για να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα. Πλέον έχει διαμορφωθεί ένας κοινός τόπος πληροφοριών όσον αφορά τη ζωή του Αθηναίου νομοθέτη. Ο Σόλων, γιος του Εξηκεστίδη, γεννήθηκε περίπου το 639 π.Χ. Καταγόταν από μια πλούσια, αριστοκρατική οικογένεια της αρχαίας Αθήνας, της οποίας οι ρίζες έφταναν μέχρι τον βασιλιά της Αθήνας Κόδρο. Ωστόσο, παρά τις αριστοκρατικές καταβολές της, ο πλούτος της οικογενείας του προερχόταν κυρίως από το εμπόριο παρά την ιδιοκτησία γης. Αυτός ο παράγοντας έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των μεταρρυθμίσεων καθώς ο Σόλων δεν αισθανόταν κάποια αλληλεγγύη με την αριστοκρατική τάξη. Ο πατέρας του φρόντισε επιμελώς την εκπαίδευσή του, δίνοντας του την ευκαιρία να λάβει μια σφαιρική και βαθιά παιδεία. Μετά τον θάνατο του Εξηκεστίδη, ο Σόλων ανέλαβε τη διαχείριση της οικογενειακής περιουσίας. Όμως οι επιχειρήσεις του δεν ευοδώθηκαν και μεγάλο μέρος της περιουσίας χάθηκε. Ωστόσο στην περίπτωση του Σόλωνα επιβεβαιώθηκε η ρήση «ουδέν κακό αμιγές καλού». Αυτή η ατυχής εξέλιξη αποτέλεσε το έναυσμα για μια σειρά ταξιδιών στην Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία που πλούτισαν τον Σόλωνα σε εμπειρίες και γνώση. Στη συνέχεια, χρησιμοποίησε τη γνώση αυτή για να κατασκευάσει το νομοθετικό πλαίσιο της αθηναϊκής δημοκρατίας.

ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

Ένα από τα θέματα που προκαλούσαν μεγάλες προστριβές μεταξύ των Αθηναίων ήταν το γεγονός ότι οι αριστοκρατικές οικογένειες κατείχαν όλα τα σημαντικά κυβερνητικά αξιώματα. Πιο συγκεκριμένα, οι «άρχοντες» προέρχονταν πάντοτε από μέλη της αριστοκρατικής τάξης και με την αρωγή του Αρείου Πάγου, συγκέντρωναν στα χέρια τους την απόλυτη πολιτική εξουσία. Τα μέτρα του Σόλωνα αποσκοπούσαν στη διαπλάτυνση της κορυφής του πολιτειακού οικοδομήματος, ώστε να συμπεριληφθούν όσοι διέθεταν πλούτο προερχόμενο από την ενασχόληση με το εμπόριο. Η διαρκώς αυξανόμενη ισχύς της αθηναϊκής αστικής τάξης είχε ως αποτέλεσμα την άσκηση πίεσης για την αναδιανομή της εξουσίας προς όφελος της, μία παράμετρος που δεν μπορούσε να αγνοηθεί ούτε από τον Σόλωνα αλλά και ούτε από τους Αθηναίους ευγενείς. Χωρίς αμφιβολία, η ανάμιξη του Σόλωνα με το εμπόριο τον έκανε να είναι ευνοϊκά διακείμενος στο ενδεχόμενο ενίσχυσης των αστών. Γι' αυτόν τον λόγο, καθόρισε τα αξιώματα τα οποία μπορούσε κάποιος να ασκεί, με κριτήριο τη τάξη στην οποία ανήκε, και όπου κατατασσόταν βάσει του εισοδήματος του (και ειδικότερα της φοροδοτικής του ικανότητας).

Κατ' αρχήν, προχώρησε στην κατάταξη των Αθηναίων πολιτών σε τέσσερις τάξεις, χρησιμοποιώντας ως βασικό κριτήριο την ποσότητα παραγωγής από τις ιδιόκτητες γαίες τους.

Η πρώτη κοινωνική τάξη ήταν οι πεντακοσιομέδιμνοι, δηλαδή όσοι λάμβαναν ετησίως τουλάχιστον 500 «μέδιμνους» από την ατομική κτηματική ή / και κινητή περιουσία τους. Ένας μέδιμνος ήταν μονάδα μέτρησης βάρους για στερεά και υγρά αντικείμενα και ισοδυναμούσε με 38 κιλά και 50 λίτρα αντίστοιχα. Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η αξία που αντιπροσώπευε ο μέδιμνος στην καθημερινή ζωή ενός Αθηναίου αξίζει να σημειωθεί ότι ένας άνδρας κατανάλωνε ετησίως περίπου 8 μέδιμνους σιτάρι και μια πενταμελής οικογένεια με τρία παιδιά κατανάλωνε ετησίως περίπου 25 μέδιμνους σε σιτάρι συν 10 μέδιμνους σε άλλους τύπους φαγητού και ποτών. Κατά συνέπεια, όποιος παρήγαγε ετησίως 500 μέδιμνους ήταν σε θέση να θρέψει 15 οικογένειες ή 50 άνδρες. Με άλλα λόγια, οι πολίτες που άνηκαν στην τάξη των πεντακοσιομέδιμνων θεωρούντο τουλάχιστον εύποροι. Συμπερασματικά, σε αυτή την τάξη συμπεριλαμβάνονταν τόσο μέλη των πλούσιων αριστοκρατικών οικογενειών όσο και πολίτες που δεν άνηκαν σε αυτές αλλά είχαν υψηλά εισοδήματα από διάφορες πηγές.

Η δεύτερη κοινωνική τάξη που όρισε ο Σόλων ήταν οι «ιππείς», των οποίων η ετήσια ατομική κτηματική ή / και κινητή περιουσία τους κυμαινόταν μεταξύ 300 και 500 μεδίμνων. Προφανώς, η ονομασία που είχε δοθεί σε αυτή την τάξη είχε να κάνει με το γεγονός ότι τα μέλη της ήταν σε θέση να συντηρούν έναν τουλάχιστον πολεμικό ίππο και ιππέα σε καιρό πολέμου, μια διαδικασία εξαιρετικά ακριβή εκείνη την περίοδο. Ο Σόλων ανέδειξε αυτόν τον παράγοντα σε κριτήριο κοινωνικής κατάταξης.

Η τρίτη κοινωνική τάξη ήταν οι «ζευγίται», δηλαδή αυτοί που ήταν σε ζυγούς ως βαριά οπλισμένοι πεζοί (οπλίτες). Και σε αυτή την περίπτωση, το κριτήριο κοινωνικής κατάταξης ήταν η δυνατότητα ενός πολίτη να είναι σε θέση να συντηρεί ένα τύπο πολεμιστή. Ένας ζευγίτης ήταν μέρος του σώματος των οπλιτών στον αθηναϊκό στρατό. Ωστόσο, κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι ως ζευγίτες περιγράφονταν οι Αθηναίοι γεωργοί, που ήταν σε θέση να χρησιμοποιούν ένα ζεύγος βοδιών για την καλλιέργεια των κτημάτων τους. Από άποψη παραγωγής, οι ζευγίτες παρήγαγαν μεταξύ 200 και 300 μέδιμνους ετησίως.

Τέλος, στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας ήταν οι «θήται». Με σύγχρονους όρους, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως δουλοπάροικοι, δηλαδή ήταν εξαρτημένοι από τον αφέντη τους και υποχρεωμένοι να δουλεύουν στα κτήματά του. Με τη ρύθμιση του Σόλωνα στους θήτες συμπεριλαμβάνονταν και οι μισθωμένοι εργάτες γης. Σε αυτή την τάξη άνηκαν όσων η ετήσια κτηματική και ακίνητη παραγωγή ήταν κάτω από 200 μέδιμνους. Τουλάχιστον οι μισοί Αθηναίοι πολίτες αποτελούσαν μέρος αυτή της τάξης.

Πέρα από την κατάταξη των Αθηναίων με βάση το εισόδημα τους, ο Σόλων προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις σχετικά με τη διαδικασία ανάληψης πολιτειακών αξιωμάτων. Ο θεσμός των εννέα αρχόντων παρέμεινε αλλά πλέον ήταν ανοικτός στα μέλη των πεντακοσιομέδιμνων. Συνεπώς, όχι μόνο οι ευγενείς αλλά και οι υπόλοιποι εύποροι Αθηναίοι ήταν σε θέση να διεκδικήσουν αυτό το αξίωμα. Τότε ίσχυε ότι οι άρχοντες προωθούντο στον Άρειο Πάγο μετά το τέλος της θητείας τους. Κατά συνέπεια και αυτό το «κάστρο» της αριστοκρατικής τάξης θα έπεφτε σταδιακά με την άνοδο μη-ευγενών μελών της τάξης των πεντακοσιομέδιμνων.

Τα υπόλοιπα πολτιειακά αξιώματα, όπως αυτό του Ταμία, ήταν κυρίως οικονομικού χαρακτήρα, έγιναν ανοικτά σε όλες τις τάξεις, πλην αυτή των θητών.

Στη συνέχεια, ο Σόλων έστρεψε την προσοχή του σε θέματα που αφορούσαν τη διεύρυνση της λαϊκής κυριαρχίας. Ίδρυσε τη Βουλή των Τετρακοσίων, η οποία αποτελείτο από 100 αντιπροσώπους από κάθε φυλή. Κατά πάσα πιθανότητα, οι 400 αντιπρόσωποι προέρχονταν από τις τρεις ανώτερες τάξεις. Η Βουλή είχε συγκεντρώσει αρκετή ισχύ στα χέρια της. Ήταν επιφορτισμένη με την επίβλεψη της λειτουργίας όλων των κρατικών αξιωματούχων και με τη διαδικασία προκαταρκτικής επεξεργασίας των σχεδίων ψηφισμάτων που θα υποβάλλονταν στην Εκκλησία του Δήμου. Με αυτές τις αλλαγές, αποδυναμώθηκε ο Άρειος Πάγος, στον οποίο είχαν ανατεθεί αυτά τα καθήκοντα. Παρόλα αυτά, η επιρροή των αριστοκρατών δεν μειώθηκε με την ίδρυση της Βουλής των Τετρακοσίων. Καθώς εξακολουθούσαν να κατέχουν μεγάλη οικονομική δύναμη ήταν σε θέση να προωθούν στη Βουλή αντιπροσώπους που είτε άνηκαν στην τάξη τους είτε ήταν εξαρτημένοι από αυτούς. Γι' αυτόν τον λόγο, το 507 π.Χ. ο Κλεισθένης αφαίρεσε τον φυλετικό παράγοντα ως καθοριστικό για την ανάληψη θέσεως αντιπροσώπου στη Βουλή των Τετρακοσίων.

Ο Σόλων προχώρησε επίσης στην ενίσχυση του ρόλου της Εκκλησίας του Δήμου. Μετέφερε σε αυτήν την αρμοδιότητα της εκλογής των αρχόντων, που είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος. Επίσης, θέσπισε τη διαδικασία της κληρώσεως εκ προκρίτων πεντακοσιομεδίμνων για την εκλογή τους. Σύμφωνα με αυτή τη διαδικασία, ο δήμος εξέλεγε ένα αριθμό υποψήφιων αρχόντων από το τέλος των πεντακοσιομεδίμνων και στη συνέχεια γινόταν κλήρωση για την ανάδειξη ενός από αυτούς τους υποψηφίους. Η Εκκλησία του Δήμου ήταν πλέον ανοικτή στα άρρενα μέλη όλων των κοινωνικών τάξεων, συμπεριλαμβανόμενων των θητών. Αν και επρόκειτο για ένα βαθιά δημοκρατικό μέτρο, ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι ο ορισμός των θεμάτων της ημερήσιας διάταξης γινόταν από την «αριστοκρατικότερη» Βουλή των Τετρακοσίων.

ΔΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

Ριζοσπαστική ήταν η μορφή που πήραν οι μεταρρυθμίσεις στον δικαστικό τομέα. Ο Σόλων εισήγαγε ένα νέο δικαστικό σώμα, την Ηλιαία, με το οποίο μέλη και από τις τέσσερις κοινωνικές τάξεις είχαν το δικαίωμα να εκλέγονται ως ένορκοι. Επίσης επιτρεπόταν σε όλους τους πολίτες, ανεξαρτήτως κοινωνικής καταγωγής, να ασκούν έφεση ενάντια σε οποιαδήποτε απόφαση των αρχόντων του Αρείου Πάγου. Κατά συνέπεια, η Ηλιαία διαπνέονταν από βαθύτατα δημοκρατικές αρχές. Δεν αντικαθιστούσαν τη δικαστική εξουσία των αρχόντων αλλά λειτουργούσαν ως ελεγκτικό σώμα προς αυτούς. Πιθανόν, το μέτρο αυτό πάρθηκε με σκοπό να κατευνάσει την έντονη λαϊκή δυσαρέσκεια που είχαν προκαλέσει οι αυστηροί νόμοι του Δράκοντα, γνωστοί και ως «δρακόντειοι νόμοι». Με τη μεταρρύθμιση αυτή ο Σόλων έδωσε ενεργό ρόλο σε όλους τους πολίτες στον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας χωρίς παράλληλα να συμπεριλάβει όλες τις κοινωνικές τάξεις στη διαδικασία διαμόρφωσης πολιτικών αποφάσεων. Αποτέλεσε το πρώτο βήμα για τη ριζοσπαστικότερη μεταρρύθμιση που εισήγαγε ο Κλεισθένης μερικές δεκαετίες αργότερα.

Ο Άρειος Πάγος δεν ήταν πλέον ένα σώμα διορισμένων γηραιών και ευσεβών ανδρών με αριστοκρατική καταγωγή αλλά η σύνθεση του είχε διευρυνθεί με μέλη της αστικής εμπορικής τάξης τα οποία απολάμβαναν τον σεβασμό και την υποστήριξη ενός μεγαλύτερου τμήματος της αθηναϊκής κοινωνίας. Ωστόσο, δεν πρέπει να εκληφθεί αυτή η αλλαγή ως μια προσπάθεια αποδυνάμωσης του ρόλου του Αρείου Πάγου εκ μέρους του Σόλωνα. Ο θεσμός αυτός εξακολουθούσε να εκδικάζει υποθέσεις ανθρωποκτονιών και επιπλέον ήταν επιφορτισμένος με την αρμοδιότητα επίβλεψης της εφαρμογής του νόμου και του συντάγματος. Ο Σόλων είχε φροντίσει να ενισχύσει τον Άρειο Πάγο με έκτακτες εξουσίες ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει σε αυτόν τον τομέα. Μεταξύ αυτών είχε το δικαίωμα της αρνησικυρίας σε ενέργειες πολιτικών αξιωματούχων και των υπόλοιπων πολιτειακών σωμάτων. Κατά συνέπεια, εξακολουθούσε να παίζει έναν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της αρχαίας Αθήνας.

Παράλληλα, ο Σόλων προσπάθησε να ρυθμίσει και άλλα θέματα, δευτερευούσης σημασίας, που αφορούσαν το αστικό βίο. Οι πρωτοβουλίες αυτές του χάρισαν δίκαια τη φήμη του πατέρα του αστικού δικαίου.

Μεταξύ άλλων, ξεχωρίζουν μέτρα για τις ιδιωτικές σχέσεις, όπως κανόνες υδροληψίας, ελάχιστες αποστάσεις οικοδομών, κλπ. Επίσης θέσπισε μέτρα κοινωνικής πρόνοιας για αναπήρους και επικλήρους (θυγατέρες που κληρονομούσαν αποκλειστικά την πατρική περιουσία λόγω έλλειψης άρρενα κληρονόμου). Μεγάλο ενδιαφέρον έδειξε για την προστασία των θεσμών της οικογένειας και του γάμου. Οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να διδάξουν στα παιδιά τους κάποια τέχνη ώστε να διασφαλίσουν το μέλλον τους αλλά και τη χρησιμότητά τους για το κοινωνικό σύνολο. Επιπλέον όρισε την απαλλαγή των τέκνων από την υποχρέωση φροντίδας των ηλικιωμένων γονέων τους, αν οι τελευταίοι δεν είχαν ανταποκριθεί σε αυτή την υποχρέωσή τους. Επιπλέον έστρεψε το ενδιαφέρον του στη θεσμοθέτηση νόμων σχετικά με τη σεξουαλική ηθική. Πήρε μέτρα εναντίον της μοιχείας, του βιασμού, της μαστρωπείας και της πορνείας. Σύμφωνα με ένα διασωζόμενο απόσπασμα από ένα έργο του κωμωδιογράφου Φιλέμονα του 3ου αιώνα, ο Σόλων ίδρυσε οίκους ανοχής στην Αθήνα με κρατική χρηματοδότηση, προσβάσιμους σε όλους τους Αθηναίους. Δηλαδή, κατά κάποιον τρόπο «εκδημοκράτισε» την παροχή πληρωμένης ετεροφυλόφιλης ερωτικής ευχαρίστησης, ένα προνόμιο που ήταν προηγουμένως σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο των πλουσιότερων πολιτών. Αν και η εγκυρότητα αυτής της αναφοράς ελέγχεται, εντούτοις κάποιοι σύγχρονοι μελετητές θεωρούν σημαντικό το γεγονός ότι εξακολουθούσε να συνδέεται ο Σόλων με αυτή τη νομοθεσία τρεις αιώνες μετά τον θάνατό του.

Επίσης αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι ο Σόλων ρύθμισε τις παιδεραστικές σχέσεις στην Αθήνα, σε μια προσπάθεια να μορφοποιήσει αυτό το κοινωνικό έθιμο μέσα στα πλαίσια της νέας δομής της πόλης. Διαμορφώθηκε ένα σύνολο νόμων που αποσκοπούσε στην προώθηση και περιφρούρηση του θεσμού της παιδεραστίας και στην προστασία των αγοριών – μελών ελεύθερων οικογενειών. Ο ρήτορας Αισχίνης, που έζησε τον 40 αιώνα, αναφέρει νόμους κατά τους οποίους αποκλειόταν η είσοδος στις παλαίστρες και τα γυμναστήρια. Επίσης απαγορευόταν η σύναψη σχέσεων μεταξύ ενήλικων αρρένων σκλάβων και ανήλικων αρρένων, γόνων ελεύθερων πολιτών. Ωστόσο, και σ' αυτή την περίπτωση η εγκυρότητα των λεγόμενων του Αισχίνη έχει αμφισβητηθεί από σύγχρονους του και μεταγενέστερους μελετητές. Εξάλλου, πολλοί Αθηναίοι έτειναν να αποδίδουν στον Σόλωνα νόμους σχετικούς με την παιδεραστία ή την ερωτική συμπεριφορά ή οποιοδήποτε άλλο θέμα χωρίς διασταύρωση των στοιχείων.

Υπήρχαν μάλιστα υποδείξεις από αρχαίους συγγραφείς ότι ο ίδιος ο Σόλων είχε ως ερωμένο τον κατοπινό τύραννο της Αθήνας Πεισίστρατο όταν ο τελευταίος ήταν σε εφηβική ηλικία. Τρεις αιώνες αργότερα, περίπου το 330 π.Χ., ο Αριστοτέλης απέρριπτε κατηγορηματικά αυτά τα σχόλια ως ανοησίες, ισχυριζόμενος ότι δεν ήταν δυνατόν να ήταν ο Σόλων εραστής του Πεισίστρατου καθώς είχαν διαφορά ηλικίας μεγαλύτερη από τριάντα χρόνια. Ωστόσο, άλλοι, όπως ο Πλούταρχος και ο Αιλιανός επέμεναν σε αυτή τη φήμη.

Παρά τη επιμονή αρχαίων συγγραφέων γύρω από τη σχέση του Σόλωνα με τον Πεισίστρατο, είναι δύσκολο να αποδειχθεί κατά πόσο αυτές οι φήμες βασίζονταν σε πραγματικά ή φανταστικά γεγονότα. Πιθανώς υπήρχε μια θερμή σχέση φιλίας και σεβασμού μεταξύ των δύο ανδρών, η οποία στη συνέχεια, διογκώθηκε από μετέπειτα αρχαίους συγγραφείς. Κάποιοι μάλιστα άφηναν να εννοηθεί ότι οι παιδεραστικές προτιμήσεις του Σόλωνα διαφαίνονταν στην ποίηση του. Όμως ένα πολύ μικρό τμήμα έχει διασωθεί δυσχεραίνοντας τις προσπάθειες ανακάλυψης της ιστορικής αλήθειας. Επιπλέον, η αυθεντικότητα όλων των ποιητικών αποσπασμάτων που έχουν θεωρηθεί ότι ανήκουν στον Σόλωνα είναι ακόμη υπό συζήτηση. Για παράδειγμα, κάποια επιγράμματα υπέρ της παιδεραστίας, που είχαν αρχικά αποδοθεί στον Σόλωνα, στη συνέχεια αποδόθηκαν στον Θεογένη. Κατά συνέπεια, το όλο θέμα πρέπει να προσεγγίζεται με επιφύλαξη και τη χρήση επιστημονικής μεθοδολογίας.


Ο/Η συγγραφέας εχει γράψει επίσης το βιβλίο:
Τα Cookies μας επιτρέπουν να σας προσφέρουμε μια καλύτερη και ασφαλέστερη εμπειρία κατά τη χρήση του δικτυακού μας τόπου. Συνεχίζοντας την περιήγηση στο Historical Quest αποδέχεστε τη χρήση Cookies. Για περισσότερες πληροφορίες παρακαλούμε διαβάστε τους Όρους Χρήσης & Απορρήτου.