To "δόγμα Πάλμερστον"

Για αιώνες, η Μεγάλη Βρετανία υπήρξε κυρίαρχος στο «παιγνίδι» της δημιουργίας αυτοκρατοριών. Το παντοδύναμο βρετανικό ναυτικό εξασφάλιζε την ανεμπόδιστη πρόσβαση σε όλες τις θαλάσσιες οδούς, επιτρέποντας τη ροή του εμπορίου από και προς τη Βρετανία. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα το 1815, η Βρετανία αναδείχθηκε ως η αναμφισβήτητη δύναμη στη θάλασσα. Η διεθνής θέση της Βρετανίας ήταν ασυναγώνιστη. Με το Βασιλικό Ναυτικό να κινείται δραστήρια στο παρασκήνιο, η Βρετανία κινείτο με αυτοπεποίθηση εκτοξεύοντας την αυτοκρατορία σε δυσθεόρατα ύψη.

Η νέα τεχνολογία και η ανάπτυξη που συνεπαγόταν τη Βιομηχανική Επανάσταση επίσης έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στην ανάπτυξη ενός αναβαθμισμένου σε δυνατότητες ναυτικού και τροφοδότησε νέες πηγές εμπορίου και διακίνησης αγαθών. Αυτές οι τάσεις βοήθησαν τη Μεγάλη Βρετανία να φτάσει σε τέτοιο σημείο ισχύος ώστε να θεωρείται από τους υπόλοιπους ως παγκόσμιος Κολοσσός. Το ελεύθερο εμπόριο και μια ταπεινωμένη Γαλλία επέτρεψαν στη Βρετανία να επικεντρωθεί απερίσπαστη στην επέκταση των εμπορικών κέντρων σε όλη τη Μεσόγεια και τη Νότια Αμερική. Αυτές οι μεγάλης κλίμακας προσπάθειες για την ανάπτυξη νέων κέντρων ήταν κάτι διαφορετικό. Αυτά δεν μπορούσαν να ενσωματωθούν στην αυτοκρατορία αλλά θα λειτουργούσαν αποκλειστικά ως προγεφύρωμα στις περιοχές αυτές. Τα κέντρα αυτά θα αποτελούσαν μέρος της «ανεπίσημης αυτοκρατορίας» της Βρετανίας.

Ένας νέος πολιτικός προσανατολισμός, επίσης, συνόδευσε αυτή τη νέα ώθηση στη δεκαετία του 1840 για την διεύρυνση των αγορών στη Μεσόγειο. Τι διπλωματικό εργαλείο μπορούσε να χρησιμοποιήσει η Βρετανία για να κρατήσει τα δάκτυλα σε αυτό το δελεαστικό βάζο με το μέλι; Έπρεπε να προστατευθούν τα βρετανικά συμφέροντα σε εθνικό επιπεδό, αλλά επίσης, και ίσως το σημαντικότερο, να προστατευθούν τα ατομικά συμφέροντα των Βρετανών υπηκόων στο εξωτερικό. Ο έλεγχος θα έπρεπε ασκηθεί σε εκείνες τις περιοχές σε μια προσπάθεια να προωθηθεί το ελεύθερο εμπόριο. Αν οι ντόπιοι υπερέβαιναν τα εσκαμμένα ή έβλαπταν κάποιον Βρετανό υπήκοο, τότε ακολουθούσε άμεση επέμβαση. Αυτή η πρακτική ήταν σε χρήση καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και αποδείχθηκε ένα έξοχο διπλωματικό εργαλείο.

 

Η υπόθεση «Don Pacifico»

Ο ιστορικός Geoffrey Hicks μελέτησε τις πολιτικές διακλαδώσεις που συνεπαγόταν η υπόθεση «Don Pacifico». Αν και η μελέτη του επικεντρώνεται κυρίως στη βρετανική πολιτική αρένα και τις διαφωνίες μέσα στη Βουλή των Λόρδων ανάμεσα στους οπαδούς του Προστατευτισμού και τον Πάλμερστον και τους συμμάχους του, επίσης παρέχει μία έξοχη ανάλυση των μυριάδων όψεων που κατέστησαν αυτή την υπόθεση μια πιθανή πανωλεθρία αν δεν γίνονταν οι κατάλληλοι χειρισμοί. Ο Don Pacifico ήταν Βρετανός υπήκοος, αδιευκρίνιστης προέλευσης, του οποίου οι επιχειρηματικές κινήσεις στην Ελλάδα προκάλεσαν την ανάφλεξη ενός διεθνούς ζητήματος, που βοηθά τον σύγχρονο αναγνώστη να κατανοήσει τους μηχανισμούς της «ανεπίσημης αυτοκρατορίας», αλλά και η εμμονή του λόρδου Πάλμερστον να προστατεύσει τα δικαιώματα των Βρετανών υπηκόων. Το ελεύθερο εμπόριο δεν ήταν μία έννοια την οποία εναγκαλίζονταν θερμά όλοι στο Κοινοβούλιο.

Πολλοί ήταν απόλυτα εχθρικοί στην ιδέα και την πολέμησαν με νύχια και με δόντια. Αντιτάχθηκαν σφόδρα στην εξωτερική πολιτική του Πάλμερστον, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία ενός εκρηκτικού περιβάλλοντος για πολλά χρόνια. Το σημερινό διεθνές πολιτικό κλίμα έχει ανανεώσει το ενδιαφέρον των μελετητών, σύμφωνα με τον Muriel Chamberlain, ο οποίος σημειώνει, «οι μελετητές ενδιαφέρονται πολύ περισσότερο για την αλληλεπίδραση εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής...», με χαρακτηριστικό παράδειγμα την περίπτωση Πάλμερστον.

Ο Hicks παρουσιάζει τον Πάλμερστον ως μια αδάμαστη προσωπικότητα που προσέγγιζε κάθε πρόκληση χωρίς δισταγμό και επέκρινε δριμύτατα τις ενέργεις ή τις ίντρικγες των πολιτικών αντιπάλων του. Ο ιστορικός από την Οξφόρδη, John Prest, παρατηρεί, «ο Πάλμερστον έπαιζε για να κερδίζει και ήταν τόσο ενδελεχής σε αυτό το νέο είδος διπλωματίας όσο και στις υπόλοιπες πολιτικές δράσεις του. Η ανταμοιβή του ήταν ότι, μετά από τη δοκιμασία που πέρασε λόγω της υπόθεσης Don Pacifico, έμενε ανέγγιχτος από τις μομφές των υπόλοιπων μελών του υπουργικού συμβουλίου και της Βασίλισσας.» Σύμφωνα με τον Brown, η θέση του Πάλμερστον ενισχύθηκε καθώς βγήκε «ατσαλάκωτος» από την υπόθεση Don Pacifico και συνέχισε την προώθηση της πολιτικής ατζέντας του με μεγαλύτερη ορμή στη Μεσόγειο. Αυτό αποδεικνύεται ιδιαίτερα από την μελέτη της δράσης των υφισταμένων του. Άνδρες όπως ο συνταγματάρχης Hugh Rose, γενικός πρόξενος στη Βυρητό, αντέδρασε εντονότατα για παρόμοια μεταχείριση Βρετανών υπηκόων από διεφθαρμένους Οθωμανούς υπηκόους. Ο Rose έδρασε έτσι γνωρίζοντας ότι ο Πάλμερστον θα ενέκρινε τέτοιες πρακτικές και θα επιδοκίμαζε τις προσπάθειές του να προστατεύσει τα βρετανικά συμφέροντα στο εξωτερικό.

Ο Πάλμερστον βάδιζε σε τεντωμένο σκοινί και το γνώριζε πολύ καλά. Η Γαλλία και η Ρωσία είχαν ισχυρά συμφέροντα στην Ελλάδα, επίσης, και τα «παιχνίδια» του Πάλμερστον δεν θα τύγχαναν θερμής υποδοχής. Απαιτήθηκε αποζημίωση για μια σειρά από αδικίες εις βάρος Βρετανών υπηκόων παράλληλα με τις απαιτήσεις του Don Pacifico. Πολλές διαμάχες, χωρίς επίλυση, είχαν δημιουργηθεί ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Βρετανία. Ο Πάλμερστον δεν έψαχνε για καβγά. Μερικώς προσπάθησε να διορθώσει ορισμένα λάθη που απειλούσαν την θέση της Βρετανίας, διαμέσου των αντιπροσώπων της, στην περιοχή. Αυτός ήταν ο ζωτικός σύνδεσμος που κρατούσε την «ανεπίσημη αυτοκρατορία» ζωντανή και η Βρετανία έπρεπε να ήταν πάντοτε πρόθυμη να τον προστατεύσει με κάθε κόστος. Η προστασία αυτών των σφαιρών επιρροής ήταν καθήκον του, πίστευε ο Πάλμερστον, και θα το έκανε παρά τη στάση της Γαλλίας και της Ρωσίας και τις θορυβώδεις αντιρρήσεις των οπαδών του Προστατευτισμού στο Κοινοβούλιο.

Ο βρετανικός ναυτικός αποκλεισμός του λιμανιού του Πειραιά και άλλων ελληνικών λιμανιών το 1847 εξόργισαν τη Ρωσία: σε μια προσπάθεια να επιτευχθεί κάποιος συμβιβασμός, η Γαλλία προσφέρθηκε να μεσολαβήσει ως επιδιαιτητής για να υποχωρήσει μετά τις βεβιασμένες ενέργειες του Πάλμερστον να πραγματοποιήσει και δεύτερο ναυτικό αποκλεισμό. «Ο Πάλμερστον επέτρεψε μια μικρή διαφορά με την Ελλάδα να εξελιχθεί σε διεθνή κρίση, υποχρεώθηκε να ζητήσει συγγνώμη από τη Γαλλία και να καταπιεί τον διακανονισμό». Η Βουλή των Λόρδων ψήφισε εναντίον των εξωφρενικών πράξεων του Πάλμερστον αλλά δεν ήταν σε θέση να καταφέρει ένα συντριπτικό πλήγμα που να τερμάτιζε την καριέρα του. Ο Πάλμερστον έδωσε μια παθιασμένη ομιλία στη Βουλή των Κοινοτήτων και κέρδισε την υποστήριξη της σχετικά με την εξωτερική πολιτική του, καθώς και την απαλλαγή του από τις κατηγορίες για παραμέληση καθήκοντος. Δεν επρόκειτο, όπως ίσως μπορεί να φανεί σε έναν σύγχρονο αναγνώστη, απλά ένα παράξενο και μάλλον κωμικό επεισόδιο κατά το οποίο ο Πάλμερστον πρώτα εξέθεσε τον εαυτό του και στη συνέχεια έσωσε την υπόθεση με μια σπουδαία ομιλία στο κοινοβούλιο. Έτσι έπεσε η αυλαία στη διαμάχη ανάμεσα στον Πάλμερστον και τις δυνάμεις του Συντηρητισμού αλλά και του Κομπντενισμού. Ο Πάλμερστον γιόρταζε τον θρίαμβό του ενώ οι αντίπαλοί του έχασαν μία πρώτης τάξης ευκαιρία να πετύχουν την κατάρρευσή του. Αυτές οι εξελίξεις αποθράσυναν περαιτέρω τον Πάλμερστον, που θα συνέχιζε να στέλνει το Βασιλικό Ναυτικό όπου πίστευε ότι χρειαζόταν να δωθεί ένα ξεκάθαρο μήνυμα. Συνήθως το πετύχαινε.

Στον 19ο αιώνα το Βασιλικό Ναυτικό έκανε εκπληκτική επίδειξη της δύναμης πυρός του και της προθυμίας του να συγκρουστεί με εμπόλεμους. Αυτή η επίδειξη δύναμης έφερνε το επιθυμητό αποτέλεσμα χωρίς αιματοχυσία. Επίσης εξυπηρετούσε ως υπενθύμιση σε όποιον, ίσως στο μέλλον, ήθελε να κακομεταχειριστεί Βρετανούς υπηκόους. Αλλά σύμφωνα με τον στρατιωτικό ιστορικό C. I. Hamilton, οι Γάλλοι διέθεταν το πιο εξελιγμένο τεχνολογικά ναυτικό και μπορούσαν εύκολα να νικήσουν τη Βρετανία. Κατά τις δεκαετίες του 1850 και 1860, σχεδόν τα πάντα ήταν υπέρ του γαλλικού ναυτικού. Αυτή η θέση αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής από τον Marshall Bastable του Laurentian University, ο οποίος απορρίπτει τα συμπεράσματα του Hamilton: «δεν με πείθει ο Hamilton ότι η Γαλλία είχε πετύχει τέτοια εντυπωσιακή ναυτική υπεροχή...». Αν τα συμπεράσματα του Hamilton ήταν σωστά, τότε προς τι αυτή η παράξενη συμπεριφορά της Γαλλίας εκείνη την περίοδο; Η απάντηση βρίσκεται, σύμφωνα με τον Daniel Baugh, στο γεγονός ότι η Βρετανία δεν είχε σκοπό να επαναλάβει τις εχθροπραξίες με τη Γαλλία. Οι Γάλλοι προπορεύονταν των Βρετανών ενώ ανέπτυσσαν μια προηγμένη ναυτική δύναμη, με εμπιστοσύνη στις δυνατότητές της. Ο σημαντικότερος παράγοντας που εμπόδισε τη Βρετανία και τη Γαλλία στο να εισέλθουν σε μια νέα σύγκρουση ήταν ότι και οι δύο χώρες ήταν καλά ενημερωμένες για τις προθέσεις και τις δυνατότητες του άλλου. Με άλλα λόγια, είχαν βρε ένα κοινό πεδίο αντίληψης μετά από αιώνες εχθροπραξιών. Κάθε πλευρά γνώριζε τις δυνατότητες του άλλου και αποφάσισε να παρακολουθεί προσεκτικά τον άλλον. Ήταν απλούστερο –και φτηνότερο- να διατηρούν φιλικές σχέσεις.

Βιβλιογραφία:

1) C. A. Bayly, Imperial Meridian: The British Empire and the World, 1780-1830 (Studies in Modern History), Longman, London 1989

2) C. J. Bartlett, Defence and Diplomacy: Britain and the Great Powers, 1815-1914 (New Frontiers in History), Manchester University Press, Manchester 1993

3) G. A. Barton and P. N. Stearns, Lord Palmerston and the Empire of Trade (Library of World Biography Series), Prentice Hall, Trenton 2011

4) T. W. Gallant, Experiencing Dominion: Culture, Identity, and Power in the British Mediterranean, University of Notre Dame Press, South Bend 2002

5) D. Taylor, Don Pacifico: The Acceptable Face of Gunboat Diplomacy, Vallentine Mitchell, Middlesex 2008

6) J. Lowe, Britain and Foreign Affairs 1815-1885: Europe and Overseas (Lancaster Pamphlets), Routledge, London 1998

 

του Christopher Berg, Ιστορικού (Sam Houston State University, USA)

μετάφραση: Γιάννης Χρονόπουλος