Σε διάστημα λιγότερο της μιας εβδομάδας ύστερα από τη πτώση της Βαστίλης ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Β΄ της Πρωσίας και ο Λεοπόλδος Β΄ της Αυστρίας υπέγραψαν τη Διακήρυξη του Πίλνιτζ δηλώνοντας την πρόθεσή τους να παλινορθώσουν τον Λουδοβίκο ΙΣΤ΄ με τη δύναμη των όπλων. Αυτός ο αντεπαναστατικός συνασπισμός επικυρώθηκε με επίσημη συμμαχία τον Φεβρουάριο του 1792 και τα συμμαχικά στρατεύματα άρχισαν να συγκεντώνονται στα γαλλικά σύνορα.

Ωστόσο, παρά τη στρατιωτική συγκέντρωση οι βασιλείς της Ευρώπης φάνηκαν διστακτικοί στο να αναλάβουν δράση. Σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις, η επανάσταση χρειαζόταν έναν πόλεμο προκειμένου να εκτρέψει την προσοχή των Γάλλων πολιτών από τα μειονεκτήματα της Εθνικής Συνέλευσης. Γι΄αυτό τον λόγο η γαλλική κυβέρνηση κήρυξε πόλεμο στην Αυστρία στις 20 Απριλίου 1792, επεκτείνοντας τη σύγκρουση προκειμένου να προσαρτήσει τη νήσο Σαρδηνία του Πεδεμοντίου έναν μήνα αργότερα.

Ο Γαλλικός Στρατός ήταν σε απελπιστικό βαθμό απροετοίμαστος για πόλεμο. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση, οι αξιωματικοί είχαν φύγει από τις τάξεις του, ενώ αποδυναμώθηκε ακόμα περισσότερο από τις λιποταξίες και τις πολιτικές διώξεις. Έτσι, τον Απρίλιο του 1792 βρίσκονταν υπό τα όπλα μόνο 50.000 στρατιώτες. Την άνοιξη του 1792 εθελοντές, οι οποίοι δεν διέθεταν την εκπαίδευση του τακτικού στρατού, ενίσχυσαν αυτή τη δύναμη. Υπήρχε η πεποίθηση ότι ο επαναστατικός ζήλος τους θα περνούσε αυτήν τη στρατιωτική τους αδυναμία.

Δυστυχώς, η πρώτη εκστρατεία του στρατού των πολιτών κατέληξε σε καταστροφή. Μια εισβολή από τρεις κατευθύνσεις στην Αυστριακή Ολλανδία (σημερινό Βέλγιο) στα τέλη Απριλίου 1792 απέτυχε, όταν δύο γαλλικές φάλαγγες τράπηκαν σε φυγή.

Οι μοναρχίες της Ευρώπης έστειλαν στρατεύματα προκειμένου να συντρίψουν το νέο κράτος. Αν και οι επαναστάτες νίκησαν αρχικά, οι εχθροί πολλαπλασιάστηκαν μετά την εκτέλεση του Λουδοβίκου ΙΣΤ'. Η Γαλλία πολεμούσε για την επιβίωσή της. Οι συνασπισμένοι εχθροί της Γαλλίας προχωρούσαν στο έδαφός της, προχωρούσαν προς το Παρίσι. Αλλά οι δύο ανώτατοι στρατιωτικοί ηγέτες του επαναστατικού γαλλικού στρατού, ο Ντυμουριέ και ο Κελλερμάν, κατάφεραν – ο ένας με αφετηρία του το Σεντάν και ο άλλος το Μετς – να συνδεθούν στα νώτα του εχθρού. Ύστερα από τις τόσες ατυχίες ή ήττες, είχε φθάσει η ώρα της μεγάλης στροφής της Ιστορίας.

Η μάχη

Ο δούκας του Μπράουνσβαϊγκ – όταν οι δυνάμεις του στρατηγού Κελλερμάν είχαν εγκατασταθεί στο υψίπεδο του Βαλμύ – σκέφθηκε να πραγματοποίησε έναν ελιγμό, που θα εξουδετέρωνε ίσως την πλεονεκτική θέση των Γάλλων. Αλλά ο βασιλεύς της Πρωσίας – ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Β', που παρακολουθούσε από κοντά τις επιχειρήσεις – ζήτησε από τον αρχιστράτηγο, που ήταν ουσιαστικά, ως ηγεμόνας μικρού δουκάτου, στην υπηρεσία του, να χτυπήσει τον Κελλερμάν κατά μέτωπο,. Οι βασιλείς, όταν δεν μπορούν να είναι οι ίδιοι αρχιστράτηγοι, δεν πρέπει να αναμιγνύονται στα έργα των αρχιστράτηγών τους. Ο δούκας του Μπράουνσβαϊγκ συμμορφώθηκε με την επιθυμία του βασιλιά. Είχε συνηθίσει από τον καιρό του Φρειδερίκου του Μεγάλου, που αυτός όμως ήταν γενναίος στρατιώτης και έξοχος στρατηλάτης, να υπακούει. Ακόμα και η τελευταία πράξη της ζωής του ήταν πράξη υπακοής. Ήταν εβδομήντα ενός ετών, στο 1806, όταν ο επόμενος βασιλεύς της Πρωσίας Φρειδερίκος Γουλιέλμος ο Γ', 1770-1840, που ανέβηκε στον θρόνο στο 1797, επικαλέσθηκε τη συνδρομή του κατά του Ναπολέοντος.

Έσπευσε ο γηραιός στρατιώτης στο πεδίο της τιμής, και δέχθηκε, στις 14 Οκτωβρίου του 1806, στη μάχη του Άουερστεντ που δόθηκε την ίδια μέρα, που ήταν και η ημέρα της μάχης της Ιένας, μια σφαίρα ανάμεσα στα μάτια του. Υπακούοντας, τον Σεπτέμβριο του 1792, στην επιθυμία του Φρειδερίκου Γουλιέλμου Β', χτύπησε κατά μέτωπον τους Γάλλους του Κελλερμάν, στο υψίπεδο του Βαλμύ, μ΄έναν καταιγισμό του πυροβολικού του. Με τα κανόνια του απάντησε και ο Κελλερμάν. Ήταν η περίφημη «cannonade» του Βαλμύ. Η μάχη περιορίσθηκε στην ανταλλαγή πυρών πυροβολικού. Ο καιρός ήταν βροχερός. Οι «μπάλες» των κανονιών βούλιαζαν οι περισσότερες μες στη λάσπη, χωρίς να σκάζουν. Αλλά το γαλλικό πυροβολικό το χειρίζονταν παλαιοί Γάλλοι στρατιώτες της προεπαναστατικής περιόδου, έμπειροι και καλύτερα εκπαιδευμένοι από τους Πρώσους, και πλάι τους, εμπνευσμένοι από τις επαναστατικές ιδέες, ήταν οι εθελοντές του 1791. Οι Πρώσοι και οι άλλοι Γερμανοί – ακόμα και οι αξιωματικοί, οι ευγενείς – δεν ένιωθαν την υπόθεση δική τους. Και η χώρα, όπου είχαν σταλεί να πολεμήσουν ήταν ξένη χώρα. Τα νώτα τους, ακόμα και τα πλευρά τους, ήταν ακάλυπτα. Τους έλειπαν και τα αναγκαία τρόφιμα. Οι εφοδιοπομπές δεν ήταν εύκολο να τους φθάσουν.

Η 20ή Σεπτεμβρίου δεν ήταν απλώς ημέρα μιας πολεμικής ατυχίας για τους Πρώσους. Η ατυχία δεν ήταν καν μεγάλη. Δεν ηττήθηκαν στο Βαλμύ. Απλώς δεν κέρδισαν τη μάχη. Αλλά μια «αμφίδοξη» μάχη, σε τέτοιαν ώρα, σε ξένο έδαφος, και με εχθρό, που έμεινε αμετακίνητος στην πλεονεκτική τοποθεσία του, ήταν ουσιαστικά, από ηθική άποψη, μια μεγάλη νίκη του εχθρού – των Γάλλων. Όταν είδε ο δούκας του Μπράουνσβαϊγκ ότι ο κανονιοβολισμός – και ρίχτηκαν χιλιάδες βολές πυροβολικού – δεν εκλόνισε το αντίπαλο στρατόπεδο, δεν έδωσε τη διαταγή της εφόδου. Κι έκαμε πολύ καλά, που δεν την έδωσε. Η βροχή είχε ενταθεί. Η έφοδος, με αξιωματικούς και άνδρες μουσκεμένους, απογοητευμένους, υποσιτισμένους, θα οδηγούσε πιθανότατα σε καταστροφή. Απέφυγε ο δούκας την καταστροφή, διατάσσοντας, μετά την κατάπαυση του κανονιοβολισμού, τη γενική υποχώρηση. Η Γαλλία είχε σωθεί. Η Γαλλική Επανάσταση είχε κερδίσει τον πρώτο μεγάλο τίτλο της στην πολεμική ιστορία του κόσμου.

Ένας αυτόπτης μάρτυρας – ένας στοχαστής

Η εκστρατεία του 1792, εκστρατεία των συνασπισμένων ισχυρών δυνάμεων του «παρελθόντος» κατά της επαναστατημένης Γαλλίας, είχε άδοξο τέλος. Και επακολούθησε η εισβολή των Γάλλων επαναστατών στο γερμανικό έδαφος. Αλλά είχε η εκστρατεία εκείνη των δυνάμεων του «παρελθόντος» και τη τυχερή της πλευρά για την ιστορία του πνεύματος. Αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων – και θαυμάσιος παρατηρητής κι αυτών ακόμα των μικρών, αλλά χαρακτηριστικών περιστατικών της εκστρατείας εκείνης, ήταν ένας μέγας ποιητής και στοχαστής, που είχε και το χάρισμα να διηγείται έξοχα όσα ζούσε και έβλεπε μπροστά του. Ο άνθρωπος αυτός ήταν ο Γκαίτε. Στο 1776 είχε γίνει – είκοσι εφτά μόλις ετών – μυστικοσύμβουλος του δούκα της Βαϊμάρης Καρλ Άουγκουστ (1757-1828). Έμεινε, από τότε, στην υπηρεσία του (στο 1792 του απονεμήθηκε τίτλος ευγενείας, και ανέλαβε τη διαχείριση των οικονομικών του δουκάτου), αλλά του εξασφαλίσθηκε – από το 1788 – η ουσιαστική ανεξαρτησία, που ήταν απαραίτητη. Ο Καρλ Άουγκουστ έλαβε μέρος – με τη μικρή στρατιωτική μονάδα του δουκάτου του – στην εκστρατεία του 1792 στο γαλλικό έδαφος. Οι συνασπισμένες δυνάμεις μπήκαν στη Γαλλία τον Αύγουστο και μετά τη μάχη του Βαλμύ, άρχισε η σύμπτυξή τους. Τον Νοέμβριο του 1792 είχε εκκενωθεί το γαλλικό έδαφος. Ο Γκαίτε παρακολουθούσε εθελοντικά – όχι ως πολεμιστής, αλλά ως παρατηρητής, που ωστόσο συμμερίσθηκε πολλούς κινδύνους, πολλές ταλαιπωρίες, και είδε να πέφτουν μπροστά του οι «μπάλες» των κανονιών του Κελλερμάν – την άδοξη εκείνη εκστρατεία. Κράτησε σημειώσεις και πολλά χρόνια αργότερα, στο 1819, έγραψε, σε μορφή μερολογίου, όσα είδε και έζησε στην εκστρατεία εκείνη. Τον βοήθησε στο ξαναζωντάνεμα πολλών λεπτομερειών και ο παλαιός του υπηρέτης, που τον είχε συνοδεύσει.

Ο τίτλος του έξοχου αυτού αφηγηματικού έργου του Γκαίτε είναι: «Εκστρατεία στη Γαλλία, 1792». Το «ημερολόγιο», όπως το ανασυγκρότησε στο 1819, ξεκινάει από τις 23 Αυγούστου και φθάνει ως τον Νοέμβριο του 1792. Σ΄ένα από τα τελευταία τμήματα του «ημερολογίου», κάνοντας τον απολογισμό της εκστρατείας ο Γκαίτε γράφει:

«Ένας Γάλλος στρατηγός, ο Λαφαγιέτ, κεφαλή της μεγάλης μερίδας, ίνδαλμα –λίγο πριν– του έθνους, απολαμβάνοντας την πληρέστατη εμπιστοσύνη των στρατιωτών, στασιάζει κατά της κεντρικής εξουσίας, που μετά τη φυλάκιση του βασιλιά εκπροσωπεί μόνος το κράτος. Δραπετεύει, και η στρατιά του, όχι ισχυρότερη από είκοσι τρεις χιλιάδες άνδρες, μένει δίχως στρατηγό και ανώτερους αξιωματικούς, αποδιοργανωμένη, σαστισμένη. Τον ίδιο καιρό, ένας ισχυρός βασιλιάς, ο βασιλιάς της Πρωσίας, μπαίνει, μ΄ένα συμμαχικό στρατό ογδόντα χιλιάδων ανδρών, στο έδαφος της Γαλλίας, και δύο οχυρές πόλεις (Longwy, Verdun), παραδίδονται ύστερα από μικρό δισταγμό. Εμφανίζεται τώρα ένας ελάχιστα γνωστός στρατηγός, ο Ντυμουριέ. Χωρίς να ΄χει ποτέ του ασκήσει τα καθήκοντα αρχηγού, πιάνει –επιδέξιος και ευφυής- μια πολύ ισχυρή τοποθεσία. Υφίσταται ρήγμα η διάταξή του στη θέση αυτή, και όμως καταφέρνει να φθάσει σε μιαν άλλη (Valmy), εγκλωβίζεται και εκεί, και μάλιστα έτσι, ώστε ο εχθρός τοποθετείται μεταξύ αυτού και του Παρισιού.

Αλλά παράξενα περίπλοκες καταστάσεις δημιουργούνται από μια συνεχή βροχή. Ο τρομερός συμμαχικός στρατός, που βρισκόταν σε απόσταση μόλις έξι ωρών από τον Σαλόν και μόλις δέκα ωρών από το Ρενς, κρίνει ότι εμποδίζεται να καταλάβει τις δύο αυτές πόλεις, προσαρμόζεται στην ιδέα να υποχωρήσει, εκκενώνει τις δύο τοποθεσίες, που είχε κατακτήσει, χάνει από τη δράση των όπλων κι άλλες χιλιάδες, ενώ άλλοι υπέκυψαν από τις κακουχίες, και βρίσκεται πάλι στον Ρήνο. Όλα αυτά τα συμβάντα, που εγγίζουν τα όρια του θαυμαστού σημειώνονται μέσα σε λιγότερες από έξι βδομάδες, και η Γαλλία σώθηκε από τον μέγιστο κίνδυνο, που τα χρονικά της Ιστορίας της μπορούν να θυμηθούν».

Αυτή ήταν η κρίση, που διατύπωσε ο Γκαίτε στο 1819 για τα πράδοξα γεγονότα του 1792. Αλλά, περιγράφοντας όσα είδε και έζησε στο πεδίο της μάχης του Βαλμύ, καταλήγει στην αφήγηση ενός περιστατικού, που είναι αξιοσημείωτο για τη δύναμη του πνεύματός του. Διηγείται ότι μετά τη μάχη βρέθηκε σ΄έναν κύκλο γνωστών του. Ας παραθέσουμε τα ίδια του τα λόγια:

Μια συντροφιά

«Όταν άρχισε να νυχτώνει, σχηματίσαμε τυχαία ένα κύκλο, χωρίς καν να είναι δυνατό να ανάψουμε, όπως συνηθίζουμε, στη μέση του κύκλου, φωτιά. Οι περισσότεροι σιωπούσαν, μερικοί μίλαγαν, αλλά έλειπε από όλους σκέψη και κρίση. Εκάλεσαν, στο τέλος, εμένα να τους πω ποια ήταν η δική μου σκέψη, γιατί χάριζα συνήθως στη συντροφιά αυτή, με σύντομες φράσεις μου, κάποια διασκέδαση και αναψυχή. Αυτή τη φορά είπα: Από εδώ και σήμερα ξεκινάει μια νέα εποχή της παγκόσμιας Ιστορίας και θα μπορείτε να πείτε ότι είχατε παρευρεθεί».

Επιμύθιο

Είπε, τάχα, πραγματικά τους μεγάλους αυτούς λόγους, ο Γκαίτε το βράδυ εκείνο του Σεπτεμβρίου του 1792; Πρέπει να τους είπε, μ΄αυτήν ή με κάποια παραπλήσια διατύπωση. Είναι αδύνατο να είπε ψέματα στο σημείο τούτο ή να μπήκε στη μνήμη του –μνήμη ισχυρή- κάτι που φαντάσθηκε αργότερα. Αλλά κι αν ακόμα υποθέσουμε ότι συνέβη το δεύτερο, είναι μέγα το γεγονός ότι, έστω και στο 1819, όταν ανασυγκρότησε τις αναμνήσεις του από την εκστρατεία του 1792, διατύπωσε μια τέτοια ρήση, Η Γαλλική Επανάσταση είχε βουλιάξει μες στο έγκλημα και είχε τελικά δαμασθεί από τον Ναπολέοντα. Η Γαλλία και ολόκληρη η Ευρώπη, μετά το 1815, είχαν μπει σε μια περίοδο, που την χαρακτήριζε η Αντίδραση. Ήταν η περίοδος της «Ιεράς Συμμαχίας». Μόνο λίγοι –και πολύ φωτισμένοι- θα μπορούσαν, έστω και στο 1819, να διατυπώσουν μια ρήση σαν κι αυτή που διατύπωσε ο Γκαίτε. Δεν είδε ο Γκαίτε –γιατί δεν ήταν τίποτα μπροστά του, που να ήταν καθαρά ορατό-, αλλά προείδε ότι από την ημέρα του Βαλμύ (20 Σεπτεμβρίου του 1792) ξεκινούσε «μια νέα εποχή της παγκόσμιας Ιστορίας».

Στις 7 Οκτωβρίου του 1792, όταν τα συμμαχικά στρατεύματα αποχωρούσαν, ο Γκαίτε είδε να φθάνει από πίσω του ο αρχιστράτηγος δούκας του Μπράουνσβαϊγκ. Στάθηκε, για να τον αφήσει να περάσει, και τον χαιρέτησε με σεβασμό. Ο δούκας σταμάτησε και αυτός και είπε στον Γκαίτε:

«Λυπούμαι βέβαια, που σας βλέπω σ΄αυτή τη δυσάρεστη κατάσταση, αλλά ας μου επιτραπεί να το θεωρήσω και επιθυμητό με το νόημα τούτο: ότι γνωρίζω έτσι πως υπάρχει κι ένας ακόμα συνετός και αξιόπιστος άνδρας που μπορεί να μαρτυρήσει ότι νικηθήκαμε όχι από τον εχθρό αλλά από τα «στοιχεία».

Τα «στοιχεία» δεν ήταν, όπως εννοούσε ο δούκας του Μπράουνσβαϊγκ, στοιχειά της «φύσεως». Ήταν τα «στοιχεία» της Ιστορίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1) Battle of Valmy-History of war org./articles/valmy.html
2) The Battle of Valmy 1792 and the Goetae-A. Eduard, London 1992.
3) www.standin.se/fifteen, 14a html|
4) Battle of Valmy – Wars of the French Revolution – A. Evans, London 1987.
5) Emily Jean, Horace Vernet, The battle of Valmy, Ζωγράφοι της μάχης του Βαλμύ, Παρίσι 1826.
6) Ζυλ Μισελέ, Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, Αθήνα, Μορφωτική Παιδεία, 1958.
7) Angus Konstam, Ιστορικός Άτλας των Ναπολεόντειων χρόνων, εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2003.
8) Eduard Stephen Greasy΄s – The fifteen decisive battle of the world, London 1992.
9) Illustrated article of the battle of Valmy at «Battlefields of Europe».
10) Arthur Chuquet, Les Guerres de la Revolution, 2 τόμοι, Valmy 1887.