της Βάγιας Μαστρογιαννοπούλου, υπ. Δρ ΕΚΠΑ
Η γραμμική Β΄, η γραφή των πήλινων πινακίδων, αποκρυπτογραφήθηκε το 1952, θέτοντας τα θεμέλια για τη μελέτη θεωρητικών ζητημάτων της μυκηναϊκής περιόδου. Η πρώτη δημοσίευση αποκρυπτογραφημένων πινακίδων έγινε το 1956 με τον τίτλο Documents in Mycenaean Greek. Το 1976 o John Chadwick δημοσίευσε το έργο The Mycenaean World, στο οποίο επιχείρησε μια αναπαράσταση του μυκηναϊκού κόσμου, στηριζόμενος στα ως τότε αποτελέσματα από την έρευνα των πινακίδων, σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά δεδομένα.
Η αποκάλυψη του περιεχόμενου των πινακίδων, αρχείων οικονομικών δοσοληψιών, άνοιξε το δρόμο στη διερεύνηση του οικονομικού συστήματος και ειδικότερα τομέων όπως η γαιοκτησία, το φορολογικό σύστημα, η βιοτεχνική και αγροτική παραγωγή, η διοικητική οργάνωση, η αποθήκευση και διακίνηση αγαθών, οι εισφορές προς θρησκευτικούς θεσμούς και η απασχόληση εργατών και τεχνιτών
Πινακίδες γραμμικής Β΄ έχουν βρεθεί στα μεγάλα μυκηναϊκά ανακτορικά κέντρα, με πρώτο αυτό της Πύλου, αλλά και των Μυκηνών, της Θήβας, της Τίρυνθας και της Κνωσού. Αυτό που κυριολεκτικά έσωσε τις πινακίδες που έχουν φτάσει στα χέρια μας ήταν η καταστροφή τους, καθώς, φτιαγμένες από άψητο πηλό, διασώθηκαν μόνο όσες έτυχε να καούν και άρα, να ψηθούν. Η καταγραφή σε πινακίδες, αλλά και πάνω σε αγγεία για τη μεταφορά προϊόντων, αποτελούσε κατεξοχήν «τεχνογνωσία» του ανακτόρου, δεν ήταν μια κοινώς διαδεδομένη πρακτική- μάλιστα, δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι οι γραφείς ήταν υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, και δεν αποκλείεται να απολάμβαναν και αυξημένες εξουσίες.
Στα παρακάτω θα ασχοληθούμε με το κείμενο που παραδίδεται σε δυο πινακίδες από το ανάκτορο της Πύλου, στις οποίες καταγράφεται η διάσταση απόψεων μεταξύ της ιέρειας Ερίτας και του δήμου σχετικά με μια έκτασης γης. Αποτελεί την πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη περίπτωση διαιτησίας του ανακτόρου μεταξύ θρησκευτικών λειτουργών και συλλογικών προσώπων, και αφορά δημόσιους θεσμούς και εκτάσεις, τη διοίκηση, τη θρησκεία και τους λειτουργούς της, την κοινωνική διαστρωμάτωση, την απόδοση δικαιοσύνης. Το γεγονός ότι καταγράφηκε στα ανακτορικά αρχεία, αναδεικνύει το ενδιαφέρον του ανακτόρου για το ζήτημα και την αλληλοκάλυψη ενδεχομένως των συμφερόντων πολιτικής και θρησκευτικής σφαίρας.
Οι πινακίδες της Πύλου χρονολογούνται στη φάση της τελικής καταστροφής του ανακτόρου. Μια σειρά χαρακτηριστικών, τόσο της εμφάνισης αλλά και του περιεχομένου τους, επέτρεψε την ομαδοποίηση των πινακίδων στις λεγόμενες σειρές. Από αυτές, η σειρά E υπήρξε καίρια στις πρώτες προσπάθειες αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής Β, από γλωσσολογικής άποψης, αλλά και γιατί προσέφερε στοιχεία για την οικονομική δραστηριότητα και διοικητική οργάνωση των υποτελών του ανακτόρου της Πύλου. Σε αυτή τη σειρά απαντούν οι πιο μακροσκελείς προτάσεις γραμμικής Β΄, στις οποίες καταγράφεται βασικά το καθεστώς γαιοκτησίας σε τουλάχιστον 2 κοινότητες στο «βασίλειο» της Πύλου. Περιλαμβάνεται μεγάλος αριθμός ατόμων που νέμονταν διαφορετικά είδη γης καθώς και το βασικό αγροτικό προϊόν κάθε περιοχής. Σε όλες τις καταγραφές αναφέρεται το πρόσωπο ή τα πρόσωπα που νέμονται την εκάστοτε έκταση, ή καλύτερα οι συνθήκες νομής ή επικαρπία, και μια ποσότητα που προσδιορίζει την έκταση.
Μέσα από τη σειρά Ε, διαφαίνεται ότι ορισμένα άτομα με θρησκευτικά καθήκοντα απολάμβαναν υψηλή κοινωνική θέση και εν μέρει, τα οικονομικά τους συμφέροντα διασταυρώνονταν με εκείνα του ανακτόρου. Μία «δούλη του θεού» που χαρακτηρίζεται «πότνια», νεμόταν εκτάσεις που υπάγονταν στην επιτήρηση του ανακτόρου. Οι ιέρειες Καρπαθία και Ερίτα κατείχαν ειδικές εκτάσεις, στην περιοχή Pakijane, όπου φαίνεται να βρισκόταν το ιερό της Πότνιας.
Η γραφειοκρατική οργάνωση ήταν τέτοια, ώστε οι πινακίδες γράφονταν σε προσωρινή μορφή, και έπειτα αντιγράφονταν, πιθανώς στο τέλος του «οικονομικού έτους» σε τελική μορφή σε άλλες πινακίδες. Σε όλη τη σειρά Ε, βασικός τύπος γαιοκτησίας είναι τα ko-to-na (όπως μεταγράφεται από το συλλαβικό αλφάβητο της γραμμικής Β΄). Σε αυτές τις πινακίδες, εντοπίζεται η καταγραφή ενός γεγονότος στις πινακίδες Eb297 (εικ. 1), την αρχική καταγραφή, και Ep 704 (εικ. 2), την τελική, «καθαρογραμμένη». Το κείμενο των δυο πινακίδων μεταγράφεται ως εξής:
Eb 297
1.i-je-re-ja e-ke-qe e-u-ke-to-qe e-to-ni-jo e-ke-e te-o
2.ko-to-no-o-ko-de ko-to-na-o ke-ke-me-na-o o-na-ta e-ke-e
3. GRA 3/9/3
Ep 704.5-6
5. e-ri-ta i-je-re-ja e-ke e-u-ke-to-qe e-to-ni-jo e-ke-ete-o da-mo-de-mi pa-si ko-to-na-o
6. ke-ke-me-na-o o-na-to e-ke-e GRA 3T 9
Στην Ep704 αρχικά αποδίδεται στην Ερίτα μια δημόσια έκταση. Στις σειρές 5-6 αναφέρεται η κατοχή μιας έκτασης, που κατά κοινή παραδοχή ερμηνεύεται ως αρχικά δημόσια έκταση με προνομιακή χρήση, το e-to-ni-jo. Και στις δυο πινακίδες η ιέρεια δηλώνει (εύχετοι) ότι έχει ένα e-to-ni-jo «για το θεό». Στην πρώτη πινακίδα εκ μέρους των ko-to-no-o-ko (τους έχοντες εκτάσεις τύπου ko-to-no) υπάρχει αντίθετη άποψη, ότι η γη που κατέχει η ιέρεια υπάγεται σε άλλο καθεστώς (o-na-ta από κάποια ke-ke-me-na ko-to-na). Στη δεύτερη καταγραφή, στη θέση των ko-to-na-o βρίσκεται ο δήμος (da-mo). Αυτό σημαίνει ενδεχομένως ότι αποτελούν όρους συνώνυμους, ότι ο ko-to-no-o-ko ήταν κατηγορία γαιοκτημόνων του δήμου. Ο δήμος δηλαδή αναλαμβάνει τη διαμαρτυρία εκ μέρους των ενοίκων της έκτασης.
Ο γραφέας του ανακτόρου κατέγραψε προσεκτικά τις δυο αντικρουόμενες απόψεις. Φαίνεται λοιπόν, όχι μόνο ότι οι εκτάσεις διαχειρίζονται από το δήμο, αλλά επιπλέον ότι ο δήμος υπερασπίζεται τα συμφέροντά του ως συγκροτημένο σώμα στη διαμάχη για το αν το καθεστώς γαιοκτησίας είναι στο όνομα του θεού. Το γεγονός ότι το ανάκτορο καταγράφει λεπτομερώς τους αντικρουόμενους ισχυρισμούς σίγουρα, μεταξύ άλλων, υποδεικνύει ένα περιστατικό διαιτησίας.
Η διαμάχη του δήμου με την Ερίτα στην πινακίδα Ep 704, αποτελεί την πιο μακροσκελή πρόταση στο σύνολο των πινακίδων γραμμικής Β. Η Ερίτα ισχυριζόταν ότι δικαιούται ειδική μεταχείριση, επειδή δρα στο όνομα του θεού, ο δήμος όμως είχε άλλη άποψη. Στη σειρά 7, ο δήμος διαμαρτυρόταν επίσης για την Καρπαθία («κλειδούχο» του ναού) ότι δε δούλευε την έκταση που της έχει παραχωρηθεί. Η Ερίτα ήθελε να απαλλαγεί από τη φορολόγηση, λόγω της ιδιότητάς της, κάτι στο οποίο αντιδρούσε ο δήμος. Η θέση του δήμου από όλα αυτά φαίνεται να ήταν ισοδύναμη με των δυο γυναικών. Ταυτόχρονα αυτό υποδεικνύει ότι ο δήμος ή το ανάκτορο είχαν απολαβές από τις εκτάσεις.
Όμως και η Ερίτα θα είχε απολαβές, τις οποίες επιδίωκε να αυξήσει. Αν και δεν αποκλείεται η Ερίτα να επιδίωκε προσωπικά οφέλη, οι εκτάσεις πρέπει να είχαν παραχωρηθεί για την υποστήριξη του ιερού στην Pakijana. Εάν το ιερό είχε τον έλεγχο της παραγωγής από τις εκτάσεις, ίσως εφάρμοζε ένα αναδιανεμητικό σύστημα παρόμοιο με εκείνο του ανακτόρου, σε μικρότερη κλίμακα. Στόχος θα ήταν η συντήρηση του προσωπικού του ιερού και η κάλυψη των αναγκών για τις τελετουργίες ή άλλες δραστηριότητες. Περαιτέρω, η συγκέντρωση πλούτου θα προσέδιδε αίγλη και δύναμη στα ιερά, και ίσως έτσι είχαν αποκτήσει και ανεξαρτησία από τα ανάκτορα.
Κρίνοντας από τη συχνότητα θρησκευτικών τίτλων στις πινακίδες των σειρών Eb/Ep θρησκευτικοί παράγοντες πρέπει να κατείχαν ή να καρπούνταν κάποιες από τις μεγαλύτερες εκτάσεις στην περιοχή του ανακτόρου της Πύλου, από την εκμετάλλευση των οποίων αποκόμιζαν σημαντικό εισόδημα. Η οικονομική ευμάρεια των θρησκευτικών ιδρυμάτων φαίνεται και από την ικανότητά τους να συντηρούν ειδικευμένους τεχνίτες, μέσα ή έξω από τους χώρους τους. Η πληρωμή ειδικευμένων ομάδων, σύμφωνα με τη σειρά Α, και η συντήρηση ιερέων ή δούλων του θεού γινόταν με μερίδες σύκων, σιταριού ή της αναλογίας τους σε άλλο είδος. Πρώτες ύλες και έτοιμα προϊόντα θα δημιουργούσαν πλεόνασμα, άρα πλούτο. Ο πλούτος θα καταναλωνόταν σε γιορτές, σε προσωπικό, λειτουργικά έξοδα, ίσως σε φόρους και σε πρώτες ύλες για τα εργαστήρια.
Κατά πάσα πιθανότητα, αυτοί οι θεσμοί δεν ήταν ανεξάρτητοι από την κεντρική διοίκηση, δεδομένου ότι αυτή κρατούσε αρχεία του πλούτου τους. Η διοικητική ανεξαρτησία τους είναι αμφίβολη, αφού αναφέρονται επανειλημένα στα αρχεία. Ωστόσο, έχει επισημανθεί ότι δεν έχουν καταγραφεί υποχρεώσεις των ιερών προς το ανάκτορο. Εξαίρεση, αποτελούν οι καταγραφές των εκτάσεων, όπου η γη προορίζεται να φορολογηθεί. Αλλά δεν υπάρχει καμία ξεκάθαρη διατύπωση που να δεσμεύει αυτά τα ιδρύματα έναντι του ανακτόρου.
Εκτός, από τη διαχείριση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, στην περιοχή pa-ki-ja-ni-ja η εμπλοκή του ανακτόρου στα θρησκευτικά ζητήματα εμφανίζεται και αλλού: τέσσερις ανακτορικοί (wa-na-ka-te-ro) τεχνίτες εμφανίζονταν να κατέχουν εκτάσεις. Ανάμεσα στους τέσσερις υψηλόβαθμους θρησκευτικούς αξιωματούχους που εκμεταλλεύονται τις μεγαλύτερες εκτάσεις, εμφανίζεται ο e-qe-ta a-pi-me-de, πιθανώς αξιωματούχος με καθήκον να ελέγχει το ιερό για λογαριασμό του άνακτα.
Από τη διαπραγμάτευση όλων των παραπάνω, φαίνεται ότι ο ρόλος της θρησκείας και των λειτουργών της, στη μυκηναϊκή περίοδο, είχε ορισμένες αναλογίες με πιο πρόσφατες κοινωνίες. Οι θρησκευτικοί λειτουργοί ήταν εξέχοντα πρόσωπα της κοινωνίας ενώ τα θρησκευτικά κέντρα είχαν οικονομικές δραστηριότητες εν μέρει ανεξάρτητα ή τουλάχιστον παράλληλα με τα ανακτορικά κέντρα. Εντούτοις, αυτό δε σημαίνει ότι η έννοια της θρησκείας, και οι κοινωνικές προεκτάσεις αυτής θα πρέπει να επιφορτίζονται σημασιολογικά με όρους δάνειους από την κοινωνία εκείνου που τις διαπραγματεύεται. Η υπόθεση της Ερίτα αφορά σε πολλές διαφορετικές συζητήσεις για τη μυκηναϊκή κοινωνία. Έχει αποτελέσει τεκμήριο θεωριών για ζητήματα πολιτικά, οικονομικά και θρησκευτικά. Μην ξεχνάμε όμως ότι μιλάμε για μια περίοδο, για τις θρησκευτικές αντιλήψεις της οποίας έχουμε ισχνά στοιχεία από τα ανασκαφικά ευρήματα. Οι λέξεις ιερέας και ιέρεια στα κείμενα των πινακίδων αποτελούν αδιάψευστο τεκμήριο για την ύπαρξη τους, είναι άγνωστο εντούτοις, πώς λειτουργούσαν οι θεσμοί και τι συμβολικό φορτίο έφεραν αυτοί οι τίτλοι, από τη στιγμή που δε γνωρίζουμε την ύπαρξη οργανωμένων ιερών, όπως στους μετέπειτα αρχαίους χρόνους.
Βιβλιογραφία
• Αποστολάκης Ι. Μ., 1990, Η Δικαιοσύνη στη Μυκηναϊκή Εποχή. Λειτουργία και Απονομή»
• Bennett E.L., 1956, "The Landholders of Pylos", American Journal of Archaeology 60, 103- 133
• Bennet J., 1998, "The Linear B Archives and the Kingdom of Nestor", στο J. Davis (επιμ.) Sandy Pylos: An Archaeological History from Nestor to Navarino, 111-113
• Bennet J., 2001, "Agency and Bureaucracy: Thoughts on the Nature and Extent of Administration in Bronze Age Pylos", στο Voutsaki S. & Killen J. (eds.), Economy and Politics in the Mycenaean Palace States. Proceedings of a Conference held on 1-3 July 1999 in the Faculty of Classics, Cambridge, 2001, 25-37
• Chadwick J., 1997, Ο Μυκηναϊκός Κόσμος. K.N. Πετρόπουλος (μτφ-επιμ.). Αθήνα
• De Fidio P., 2001, "Centralization and its Limits in the Mycenaean Palatial System", στο Voutsaki S. & Killen J. (eds.), Economy and Politics in the Mycenaean Palace States. Proceedings of a Conference held on 1-3 July 1999 in the Faculty of Classics, Cambridge
• Hägg, R., 1996, "The Religion of the Mycenaeans twenty-four Years After the 1967 Mycenological Congress in Rome", στο Atti e Memorie del Secondo Congresso Internazionale de Micenologia, 599-612
• Killen J.T., 2002, "Religion at Pylos: The Evidence of the Fn Tablets", στο Laffineur, R. and Hägg R. (eds.) Potnia: Deities and Religion in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 8th International Aegean Conference, Göteborg University, 12-15 April 2000. Université de Liège. Aegaeum 22, 2002, 435-443
• Krigas E.J., 1987, "The Land Registry. A Survey of the Ea- Eb- Ed- Ep Tablets of the Pylian Archive" στο SMEA XXVI, 23- 34
• Lindgren M., 1973, The People of Pylos. Prosopographical and Methodological Studies in the Pylos Archives, II: Descriptive Catalogue
• Lupack S., 1999, "Palace, Sanctuaries and Workshops: The Role of the Religious Sector in Mycenaean Economics" στο Galaty M.L & Parkinson W.A. (eds.), Rethinking Mycenaean Palaces. New Interpretations of an Old Idea, Monograph 41, Cotsen Institute of Archaeology, University of California. 25- 34
• Palaima T.G., 1984, "Scribal Organization and Palatial Activity, στο Shelmerdine, C.W. & Palaima, T.G. (eds.), Pylos Comes Alive. 49-64
• Palmer R.E., 1982, Mycenaean Landholding Patterns. the Linear B Land Tenure Texts from Pylos, Master Thesis, Cornell University
• Shelmerdine C.W., 2001, "The Evolution of Administration at Pylos", στο Voutsaki S. & Killen J. (eds.), Economy and Politics in the Mycenaean Palace States. Proceedings of a Conference held on 1-3 July 1999 in the Faculty of Classics, Cambridge, 113-128
• Sutton D.F., 1970, An Analytical Prosopography and Statistical Guide to the Land Tenure Tablets from Pylos, Phd University of Wisconsin
• Wright J.C., 1994, "The Spatial Configuration of Belief: the Archaeology of Mycenaean Religion" στο Alcock S.E. & Osborne R., Placing the Gods, 37- 78
• Wright J., 1995, "The Archaeological Correlates of Religion: Case Studies in the Aegean" στο Laffineur, R. & Niemeier, W.D. (eds.), Politeia: Society and State in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 5th International Aegean Conference, University of Heidelberg. Aegaeum 12, 341-348
εικ. 1. Σχέδιο της πινακίδας Eb 297 (από Bennett 1956)
εικ. 2. Σχέδιο της πινακίδας Ep 704 (ό.π.)
