ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Ο «Θεσμός» του χαρεμιού αποτελεί ιδιαίτερο γνώρισμα των χωρών της Ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου.

Μάλιστα από τα αρχαία χρόνια, τα χρόνια του φαραώ της Αιγύπτου ήταν πολύ διαδεδομένος.

Η θέση της γυναίκας, και ιδίως των αδυνάμων ήταν να καταλήγουν στο χαρέμι του φαραώ.

Στο άρθρο που ακολουθεί θα αναφερθούμε για τον «Θεσμό» στα χρόνια του Ραμσή Γ', του δύστροπου, φιλόδοξου και μισητού φαραώ, που για πολλούς ερευνητές, φιλολόγους και αρχαιολόγους βρήκε το θάνατο μάλλον από δηλητηρίαση από το εγγύς και διεφθαρμένο περιβάλλον του.

Το 1156 π.Χ., ο Ραμσής Γ', τελευταίος μεγάλος φαραώ της Αιγύπτου, πεθαίνει υπό άγνωστες συνθήκες. Ο γιος και διάδοχος του Ραμσής Δ' δικάζει τις γυναίκες του πατέρα του, τις οποίες κατηγορεί ότι τον δολοφόνησαν.

Το πόρισμα της δίκης, καταχωρισμένο σε τέσσερεις παπύρους, ο κυριότερος από τους οποίους φυλάσσεται σήμερα στο Αιγυπτιακό Μουσείο του Τορίνο, ξαναζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας έναν παραγνωρισμένο θεσμό, το χαρέμι του φαραώ. Το κείμενο αυτό μας αποκαλύπτει τις συνωμοσίες που εξυφαίνονταν από τις γυναίκες οι οποίες ήταν κλεισμένες στο χώρο αυτό, με κύριο μέλημα να επιβάλουν το γιο τους ως διάδοχο του θρόνου.

Από αγάπη για το γιο της...

Ψυχή της συνωμοσίας του 1156 π.Χ. είναι μια παλλακίδα ονόματι Τίγι. Συνεζευγμένος με μεγάλο αριθμό γυναικών, ο Ραμσής, σε πείσμα της παράδοσης, παρέλειψε να διαλέξει ανάμεσά τους μια «Μεγάλη Σύζυγο», το αρσενικό παιδί της οποίας θα γινόταν ο νόμιμος διάδοχος του. Όρισε όμως διάδοχό του έναν από τους γιους του, τον Ραμσή, τον μετέπειτα Ραμσή Δ'. Μια τέτοια επιλογή, όμως, που δεν αποτελεί παρά προσωπική προτίμηση του φαραώ, εύκολα αμφισβητείται και ανοίγει το δρόμο σε κάθε είδους συνωμοσία που θα ήταν δυνατό να εξυφάνει μια μητέρα, προκειμένου να δει το δικό της γόνο να βασιλεύει.

Η Τίγι απέκτησε με τον Ραμσή ένα γιο, τον Πενταουρέτ, τον οποίο θέλει να ανεβάσει στο θρόνο. Έτσι, αποφασίζει να δολοφονήσει τον Ραμσή. Κατορθώνει να εξασφαλίσει την υποστήριξη —πλην των άλλων γυναικών— του επόπτη του χαρεμιού, αλλά και άλλων αξιωματούχων, όπως ενός οινοχόου, ενός γιατρού και ενός επιμελητή των ιερέων, του διοικητή των στρατευμάτων του Κους, ο οποίος είναι αδελφός μιας γυναίκας του χαρεμιού, και, τέλος, ενός στρατηγού.

Είκοσι οκτώ άνδρες και απροσδιόριστος αριθμός γυναικών βρίσκονται έτσι αναμεμιγμένοι στη συνωμοσία. Χρησιμοποιούν πολιτικά μέσα: το πόρισμα της δίκης τούς καταλογίζει ότι υποκίνησαν το στρατό σε εξέγερση κατά του φαραώ. Επί πλέον, καταφεύγουν και στη μαγεία. Ένας από τους συνωμότες, με τη βοήθεια ενός πολυτίμου αποκρυφιστικού βιβλίου που αφαίρεσε από τη βασιλική βιβλιοθήκη, κατασκευάζει κέρινα ομοιώματα πάνω στα οποία προφέρει μαγικές επωδούς και τα εισάγει στο χαρέμι. Τέλος, ορίζεται η ημερομηνία της δολοφονίας του φαραώ: πρέπει να γίνει την ημέρα της γιορτής της Κοιλάδας, ή γιορτής των Νεκρών, μέσα στο παλάτι Μεντίνετ Χαμπού που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο ναό όπου λατρευόταν ο Ραμσής Γ'.

Οι πάπυροι που σώθηκαν δε μας πληροφορούν για τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν τα γεγονότα, ενώ η μούμια του Ραμσή Γ' δε φέρει κανένα ίχνος τραυματισμού που να δείχνει ότι χρησιμοποιήθηκε βία. Καθώς, όμως, ο Ραμσής Δ' δίκασε τους συνωμότες, βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι ενέργειές τους, έστω και αν δεν επέβαλαν έναν άλλο διάδοχο από εκείνον που είχε επιλέξει ο Ραμσής Γ', μπορεί ωστόσο να απέβησαν μοιραίες για το βασιλιά. Πάντως, η συνωμοσία αποκαλύφθηκε και οι συμμέτοχοι συνελήφθησαν.

Εκτέλεση ή αυτοκτονία

Από το πόρισμα της δίκης μαθαίνουμε ότι ο Ραμσής Δ' ανέθεσε την εκδίκαση της υπόθεσης σε δώδεκα δικαστές, τους οποίους επέλεξε ανάμεσα στις μεγαλύτερες προσωπικότητες της Αυλής και του στρατού. Η τιμωρία που επιβάλλουν δεν είναι άλλη από τη θανατική ποινή. Τουλάχιστον δεκαεπτά άνδρες και έξι γυναίκες εκτελέστηκαν. Οι υπόλοιποι, μεταξύ των οποίων και ο Πενταουρέτ, γιος της Τίγι, «καταδικάζονται σε αυτοκτονία». Στην περίπτωση αυτή, η διατύπωση της απόφασης είναι η ακόλουθη: «Το δικαστήριο τον άφησε εκεί που ήταν αφαίρεσε ο ίδιος τη ζωή του». Παραδόξως, η Τίγι, που χαρακτηρίζεται ως η ψυχή της συνωμοσίας, δεν περιλαμβάνεται στους καταλόγους των κατηγορουμένων. Εικάζεται ότι έδωσε προκαταβολικά τέλος στη ζωή της από τη στιγμή που αποκαλύφθηκε η συνωμοσία.

Η δίκη είχε θεαματική απήχηση. Πέντε από τους δικαστές, που ωστόσο είχαν επιλεγεί με μεγάλη σχολαστικότητα, κατηγορήθηκαν ότι «γλέντησαν» με τις γυναίκες του χαρεμιού και το στρατηγό. Αν και ασαφής, θα πρέπει να αρκεστούμε στη διατύπωση αυτή. Ένας καταδικάστηκε σε θάνατο, σε τρεις κόπηκε η μύτη και τα αυτιά και ο τελευταίος, πιο τυχερός, δέχθηκε απλά αυστηρή επίπληξη.

Επανειλημμένες συνωμοσίες

Ο θεσμός του χαρεμιού προκάλεσε επανειλημμένα ταραχές στην ιστορία της φαραωνικής βασιλείας. Ήδη, γύρω στο 2300 π.Χ., ο φαραώ Πεπί Α' είχε δικάσει με πολύ μεγάλη μυστικότητα μια βασίλισσα, της οποίας δεν αναφέρεται το όνομα, επειδή συνωμότησε εις βάρος του. Το 1962 π.Χ., ένα παρόμοιο σενάριο καταλήγει στη δολοφονία του βασιλιά Αμενεμχέτ Α'. Αναφέρονται ορισμένες λεπτομέρειες για τα γεγονότα αυτά. Οι γυναίκες του χαρεμιού υποστήριξαν το γιο μιας από αυτές ενάντια στο νόμιμο διάδοχο. Δωροδόκησαν συγγενείς του ηγεμόνα για να τον δολοφονήσουν. Το έγκλημα διαπράχθηκε νύχτα, ενώ ο Αμενεμχέτ κοιμόταν και ο ορισμένος διάδοχος του έλειπε σε εκστρατεία κατά των Λιβύων. Αλλά, όπως και το 1156 π.Χ., η συνωμοσία απέτυχε τελικά: χάρη στην πρόωρη επιστροφή του, ο διάδοχος κατόρθωσε να σώσει το στέμμα του, και οι συνωμότες πέρασαν από δίκη. Οι σωζόμενες γραπτές μαρτυρίες δεν αναφέρουν τι τους επιφύλαξε η μοίρα.

Το χαρέμι του φαραώ

Το 1156 π.Χ., το φαραωνικό χαρέμι έχει, ως θεσμός, τουλάχιστον 1.500 χρόνια ιστορίας. Ωστόσο, ο αριθμός των παλλακίδων ποικίλλει σημαντικά από εποχή σε εποχή επί Ραμσή Γ', το χαρέμι θα πρέπει να περιλάμβανε αρκετές εκατοντάδες γυναικών.

Κοινωνική προέλευση. Οι περισσότερες γυναίκες του χαρεμιού προέρχονται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Οι κοπέλες αυτές αντιμετωπίζουν το ενδεχόμενο να επιλεγούν για το χαρέμι ως μια ανέλπιστη ευκαιρία για να ανέλθουν στην κοινωνική κλίμακα. Ωστόσο, δεν προορίζονται όλες για το φαραώ. Ορισμένες παραμένουν παρθένες, ενώ άλλες προσφέρονται ως σύζυγοι σε αξιωματούχους που ο φαραώ θέλει να ανταμείψει για τις υπηρεσίες τους. Την περίοδο του Νέου Βασιλείου (1540-1070 π.Χ.), ξένες πριγκίπισσες, που τις πάντρεψαν για λόγους εξωτερικής πολιτικής, εγκαθίστανται στο βασιλικό χαρέμι με την ακολουθία τους και φέρνουν μαζί τους τις συνήθειες του τόπου τους.

Πολλαπλές δραστηριότητες. Το χαρέμι είναι ένας οικονομικά ανεξάρτητος οργανισμός, ο οποίος διαθέτει τα δικά του αγροκτήματα και κοπάδια, και στεγάζει μια πραγματική υφαντουργία. Οι υπηρέτριες και οι κατώτερης τάξης σύζυγοι εργάζονται πράγματι, γνέθοντας, υφαίνοντας και ράβοντας τα ρούχα. Επί πλέον, ο οργανισμός αυτός αναλαμβάνει την εκπαίδευση των παιδιών της βασιλικής οικογένειας, καθώς και των γόνων των ανώτερων αξιωματούχων. Επίσης, έχει χρέος να εκπαιδεύει τις χορεύτριες και τις μουσικούς που διασκεδάζουν το βασιλιά και τους συνδαιτυμόνες του.

Ανδρικό προσωπικό. Η διαχείριση του περίπλοκου αυτού οργανισμού ανατίθεται σε ανδρικό προσωπικό. Πρόκειται φυσικά για φύλακες των γυναικών. που σύμφωνα με τις ενδείξεις δε στρατολογούνται ανάμεσα από ευνούχους, αντίθετα από ό,τι συμβαίνει, για παράδειγμα, στη Μεσοποταμία. Άλλα πρόσωπα έχουν καθήκοντα οικονομικής φύσεως: το χαρέμι έχει τον επίτροπο του και τους γραμματείς του (οι γραπτές μαρτυρίες αναφέρουν μάλιστα επιθεωρητές και φοροεισπράκτορες). Επικεφαλής αυτού του συνόλου είναι ένας άνθρωπος εμπιστοσύνης του φαραώ, που φέρει τον τίτλο του διευθυντή του βασιλικού χαρεμιού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Nicolus Grimal – A history of Ancient Egypt – Blackwell Books 1992.

2) William Edgerton – The strikes in Ramses III, Twenty ninth year – INES July 1951

3) J. Breasted – Ancient Records of Egypt – part four, pp. 423-450.

4) Joyce Tyldesley – Chronicle of the Queens of Egypt – Thames and Hudson 2006.

5) Cambridge – Ancient History, Cambridge University press 2000.

6) Bob Brier – The encyclopaedia of Mummies – Checkmark Books 1998.

7) A. Davies – The murder of Ramses III – London 1994.

8) A. Davies – Ramses III, Egypt's last great pharaoh.

9) Hasel Michael – Historical records of Ramses III

10) Wilson John, Historical records of Ramses III - The texts in Medihet Habu, Volumes I and II, Studies in ancient oriental civilization, Chicago 1936.