Στην ιστορία της ανθρωπότητας οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν την ξεχασμένη μερίδα.

Αν ο Έλληνας ιστορικός Πλούταρχος, τον 1ο μ.Χ. αιώνα, έγραψε για τους μεγάλους άνδρες της Ιστορίας τους Παράλληλους Βίους του, που έμελλε να δημιουργήσουν μια λαμπρή παράδοση, κανένα σύγγραμμα για τις επιφανείς γυναίκες δε γνώρισε παρόμοια επιτυχία.

Το Μεσαίωνα, οι διάσημες γυναίκες είναι είτε οσίες είτε μάρτυρες, οι οποίες εξυμνήθηκαν σε θρησκευτικά κείμενα, όπως το Χρυσό Συναξάρι του Ιακώβου του Βοραγινού· αλλού πάλι είναι γυναίκες των σαλονιών, τις ιστορίες των οποίων αφηγείται ο Μπραντόμ στους Βίους κοσμικών κυριών, το 16ο αιώνα.

Έτσι η γυναίκα είναι είτε αγία είτε εταίρα· αποτελεί την ανάπαυση του πολεμιστή ή τη σωτηρία της ψυχής του. Για το ρόλο της στη διακυβέρνηση των εθνών, στις επιστήμες, τις τέχνες, τη λογοτεχνία και την ιστορία· ελάχιστες αναφορές υπάρχουν: φαίνεται πως στους τομείς αυτούς οι γυναίκες δεν υπάρχει λόγος να έχουν θέση.

Ο λόγος τώρα για την Λουκρητία Βοργία.

Μια μορφή συκοφαντημένη και συγκινητική

Στις 4 Σεπτεμβρίου του 1501, η κόρη του πάπα Αλεξάνδρου ΣΤ¨ Βοργία παντρεύτηκε τον κληρονόμο του Δουκάτου της Φερράρας. Με τη βοήθεια μιας τεράστιας προίκας, εισερχόταν σε μία από τις πρώτες οικογένειες της Ιταλίας. Ήταν 21 ετών και ο Αλφόνσος ήταν ο τρίτος σύζυγός της.

Ο Αλέξανδρος ΣΤ΄ δεν ήταν ακόμη παρά ο καρδινάλιος Ροδρίγο Βοργίας όταν το 1480, η ευνοούμενη του Βανότσα Κατανέι έφερε στον κόσμο τη Λουκρητία. Κληρικός πολύ φιλήδονος, είχε ήδη αποκτήσει παιδιά από άλλες ερωμένες, και η Βανότσα του έδωσε και τρία αγόρια: τον Καίσαρα, τον Τζοβάνι και τον Ζοφρέ. Πριν από την Αντιμεταρρύθμιση, οι ιεράρχες συμπεριφέρονταν μάλλον ως μεγάλοι άρχοντες παρά ως κληρικοί, και η ζωή του Ροδρίγο δεν είχε τίποτε το ασυνήθιστο.

Το 1492, ο Ροδρίγο έγινε πάπας με το όνομα Αλέξανδρος ΣΤ΄. Εγκατέστησε την οικογένεια του σε ένα ανάκτορο πλάι στο Βατικανό, στο οποίο, εκτός από τη Λουκρητία και τη Βανότσα, ζούσαν η Τζούλια Φαρνέζε, η νέα παλλακίδα του αγίου πατρός, και η μητέρα της Αντριάνα του Μιλάνου. Οι υψηλότεροι αξιωματούχοι, καρδινάλιοι ή πρεσβευτές, πήγαιναν να υποβάλουν τα αιτήματά τους στις «γυναίκες του πάπα», όπως τις αποκαλούσε ο ιεροκήρυκας Σαβοναρόλα, ο οποίος, την ίδια εποχή, εκτόξευε από τη Φλωρεντία μύδρους κατά του αμαρτωλού αρχηγού της Εκκλησίας.

Η τύχη της γενιάς

Σε ηλικία δεκατριών ετών η Λουκρητία αποτελούσε μια ελκυστική νύφη: ήταν ήδη διάσημη για την ομορφιά της – οι ζωγραφικοί πίνακες την απεικονίζουν με σώμα λεπτό, πολύ μακριά μαλλιά και μάτια με βαθύ γαλάζιο χρώμα – και είχε, επί πλέον, σημαντική προίκα. Ο σύζυγος που επελέγη ήταν ο Τζοβάνι, κόμης του Πέζαρο, μέλος του πανίσχυρου οίκου των Σφόρτσα, ηγεμόνων του Δουκάτου του Μιλάνου. Αλλά ο πάπας έκρινε λίγο αργότερα κακή την επιλογή του, γιατί ο κόμης δεν είχε καμία πιθανότητα να κληρονομήσει κάποια ημέρα το δουκάτο. Υπήρχε όμως και πολιτικός λόγος: οι πόλεμοι της Ιταλίας είχαν αρχίσει – ο βασιλιάς της Γαλλίας, σύμμαχος των Σφόρτσα, είχε ξεκινήσει για την κατάκτηση του Βασιλείου της Νεαπόλεως, που υπαγόταν στην Αραγώνα. Ο πάπας, που δεν μπορούσε να αποδεχθεί ότι τα εδάφη τα οποία ήλεγχε, στο κέντρο της Ιταλίας, θα περικλείονταν από δυο δυνάμεις συμμάχους μεταξύ τους, υπερασπίστηκε τους Αραγωνέζους. Οι Σφόρτσα, έχοντας επίγνωση της κατάστασης, κυκλοφόρησαν διαδόσεις ότι ο πάπας ήταν έτοιμος να δολοφονήσει τον Πέζαρο με τη συνενοχή της Λουκρητίας. Η νεαρή γυναίκα απέκτησε τότε τη φήμη της δηλητηριάστριας,. Στην πραγματικότητα, ο Αλέξανδρος διέθετε απλούστερο μέσο από το δηλητήριο για να απελευθερώσει την κόρη του από τα δεσμά της: τη διάλυση του γάμου της. Όταν κλήθηκε να αναγνωρίσει ότι δεν είχε ολοκληρώσει την ένωση, ο Τζοβάνι Σφόρτσα άφησε να εννοηθεί ότι ο πάπας ήθελε να ξαναπάρει την κόρη του για δική του χρήση. Τη φορά αυτή κρινόταν η ίδια η τρυφερότητα του πατέρα προς την κόρη: ο θόρυβος ότι διατηρούσαν αιμομικτικές σχέσεις διαδόθηκε σε όλη την Ιταλία.

Οι τρομερές αυτές συκοφαντίες δεν εμπόδισαν πολυάριθμους μνηστήρες να ζητήσουν εκ νέου το χέρι της νεαρής γυναίκας, για να κερδίσουν έτσι την εύνοια του πάπα. Ο Καίσαρ Βοργίας, αδελφός της Λουκρητίας και προσωρινό όργανο του πατέρα του – διηύθυνε το στρατό του Αλεξάνδρου – πίεσε για μια ένωση με το Βασίλειο της Νεαπόλεως, δηλαδή για το γάμο της Λουκρητίας με τον Αλφόνσο του Μπισέλιε, νόθο γιο του ηγεμόνα αυτού του βασιλείου. Οι γάμοι τελέστηκαν, πράγματι, το 1497. Τρία μόλις χρόνια αργότερα, όμως, το 1500, ο ίδιος ο Καίσαρ, που είχε εν τω μεταξύ συνάψει συνθήκη με τους Γάλλους, δολοφόνησε εν ψυχρώ το νέο σύζυγο. Η Λουκρητία δεν αναμίχθηκε καθόλου σε αυτό το έγκλημα, αλλά ολόκληρη η Ιταλία και πάλι τη θεώρησε ως ένοχη. Η νεαρή γυναίκα, τη γνώμη της οποίας ουδείς ζητούσε, υποχρεώθηκε να ξαναπαντρευτεί μετά από ένα χρόνο.

Η δέσποινα της Φερράρας

Ο νεοεκλεγμένος σύζυγος ήταν ο δούκας της Φερράρας. Αλλά στο εξής, η Λουκρητία δεν ήταν πια παιδί, και ο πατέρας της αποφάσισε να της εμπιστευθεί άμεσα ευθύνες. Έτσι, την ονόμασε, στα 19της χρόνια, κυβερνήτη του Σπολέτο, υψηλό αξίωμα προοριζόμενο ως τότε για ιεράρχες. Και η Λουκρητία κυβέρνησε πραγματικά, οργανώνοντας ένα αστυνομικό σώμα ή επιβάλλοντας εκεχειρίες με τη γειτονική πόλη. Το 1561, για μερικές εβδομάδες, η Λουκρητία ανέλαβε μάλιστα και τη διεύθυνση της Εκκλησίας, ενώ ο πάπας επισκεπτόταν τα εδάφη του.

Η Λουκρητία επέδειξε εξαιρετικές ικανότητες στο ρόλο της δούκισσας της Φερράρας, κερδίζοντας την αποδοχή εκ μέρους των υπηκόων της χάρη στη σταθερή της διακυβέρνηση. Η Λουκρητία προσείλκυσε γύρω της ποιητές όπως ο Πιέτρο Αρετίνο και ο Πιέτρο Μπέμπο. Με το θάνατο του πάπα, το 1503, η δούκισσα επανήλθε στο μεγάλο όνειρο των Βοργία να δημιουργήσουν ένα πραγματικό κράτος στην κεντρική Ιταλία και βοήθησε τον αδελφό της, Καίσαρα, στρατολογώντας δυνάμεις για λογαριασμό του. Ο νέος πάπας Ιούλιος Β΄, εξαιρετικά εχθρικός έναντι των Βοργία, κήρυξε το 1509 τις εχθροπραξίες κατά του δούκα της Φερράρας, ο οποίος έμεινε πιστός στο βασιλιά της Γαλλίας. Όπως άλλοτε στο Βατικανό, η Λουκρητία ανέλαβε η ίδια τις υποθέσεις του κράτους κατά την απουσία του συζύγου της που ήταν απασχολημένος με τον πόλεμο, εμψυχώνοντας επί τόπου την αντίσταση μέχρι το θάνατο του Ιουλίου Β΄ το 1513. Η αντίσταση αυτή εμπεριείχε ίσως και κάποιο θρησκευτικό νόημα: το 1519, τη χρονιά ακριβώς του θανάτου της, η δούκισσα – κόρη του αρχηγού της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας – προσηλυτίστηκε στη Μεταρρύθμιση που είχε διακηρύξει ο πρώην μοναχός Μαρτίνος Λούθηρος δυο μόλις χρόνια πριν. Η γυναίκα αυτή, η οποία γνώριζε καλύτερα από τον καθένα τα ήθη της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, επέλεξε το στρατόπεδο αυτών που ήθελαν να την αναμορφώσουν. Η ρωμαιοκαθολική ιστοριογραφία δεν επρόκειτο να της το συγχωρήσει: τις συκοφαντίες που εκτόξευσαν εναντίον της οι σύγχρονοι της τις επανέλαβαν πολλοί μεταγενέστεροι συγγραφείς.

Η Ιταλία των Βοργία

Εστία της Αναγέννησης, η Ιταλία υπήρξε το σχολείο της Ευρώπης, την οποία γονιμοποίησε με τις τέχνες της και τον πλούτο των εμπόρων και των τραπεζιτών της. Αλλά «εγκαταλελειμμένη στις ιδιοτροπίες του καθενός» (Δάντης), η χώρα ήταν κατακερματισμένη σε αντιμαχόμενες ηγεμονίες, γεγονός που την καθιστούσε επίκεντρο των ορέξεων των ξένων δυνάμεων: της Γαλλίας από την εποχή του Καρόλου Ζ΄, και της Ισπανίας.

Η Αγία Έδρα ήταν τότε σημαντική δύναμη υπερασπιζόμενη σκληρά τα εδαφικά της συμφέροντα. Ο πάπας Αλέξανδρος ΣΤ΄, το γένος Βοργία, φερόταν ως ίσος προς ίσον με τους ηγεμόνες της Ευρώπης, ενώ τα στρατεύματα του γιου του Καίσαρα ανέτρεπαν κοσμικές ιταλικές δυναστείες. Η νεαρή Λουκρητία ήταν για τον πάπα ένα όργανο για την προώθηση της ηγεμονικής αυτής πολιτικής.

Η Λουκρητία του Ουγκώ

Το 1833, στον πρόλογο του οράματος του «Λουκρητία Βοργία», ο Βίκτωρ Ουγκώ περιέγραφε το φανταστικό πορτρέτο της Λουκρητίας, που υπήρξε μητέρα τριών γιων:

«Πάρτε τη φυσική δυσμορφία την πιο αποτρόπαιη [...] τοποθετήστε την [...] στην καρδιά μιας γυναίκας με όλες τις προϋποθέσεις της φυσικής ομορφιάς και του βασιλικού μεγαλείου, που δίνουν έμφαση στο έγκλημα – και τώρα αναμίξατε σε όλη αυτή την ηθική διαστροφή ένα αγνό αίσθημα, το μητρικό, το αγνότερο που μπορεί να νιώσει μια γυναίκα – στο τέρας αυτό τοποθετήστε μια μητέρα· και το τέρας [...] θα φέρει δάκρυα, η διεστραμμένη αυτή ψυχή θα γίνει σχεδόν ωραία στα μάτια σας [...]. Η μητρότητα που εξαγνίζει την ηθική διαφθορά, ιδού η Λουκρητία Βοργία».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Acton David, Goltzius Hendrix and Rudolfine Mannerism in the Grafic Arts, Diss., University of Michigan 1994.

• Agrippa Cornelius Henricus, Declamation on the nobility and preeminence of the female sex, Ed. and Trans. Albert Rabil, Jr., Chicago, University of Chicago Press, 1996.

• Benson Joseph Pamela, The invention of the renaissance woman: The challenge of female independence in the literature and though of Italy and England, University Park, Pennsylvania State University Press, 1991.

• Blamires Alcuin, Woman defamed and defended: An anthology of medieval texts, New York, Oxford University Press, 1992.

• Θαλασσινός Δ., Γυναικείες Μορφές – Λουκρητία Βοργία, Αθήνα 2009.