Το μεσαιωνικό νοσοκομείο

Είναι πιθανόν διαδεδομένη η αντίληψη ότι τα μεσαιωνικά νοσοκομεία κατά πάσα πιθανότητα ήταν ένα βρώμικο, φτωχό, ανοργάνωτο και οπωσδήποτε ακατάλληλο μέρος για την περίθαλψη ενός άρρωστου ανθρώπου. Μπορεί σαν αντίληψη να μην απορρέει απαραίτητα από κάποιες συγκεκριμένες γνώσεις, αλλά να φαίνεται λογικό να ήταν κάπως έτσι τα μεσαιωνικά νοσοκομεία, χρησιμοποιώντας ως μέτρο σύγκρισης ένα μέσο ελληνικό (και όχι μόνο) δημόσιο νοσοκομείο των τελευταίων δύο αιώνων και συμπεραίνοντας ότι αν μη τι άλλο θα έχουν γίνει θεαματικές πρόοδοι τα τελευταία 500-700 χρόνια. Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι αρκετά διαφορετική. Ναι μεν μπορεί οι τεχνικές αντισηψίας και γενικότερα οι συνθήκες υγιεινής και η χρήση της τεχνολογίας να αποτελούν μια σημαντικότατη πρόοδο των τελευταίων δεκαετιών, βελτιώνοντας αισθητά την ποιότητα της ιατρονοσηλευτικής περίθαλψης, αλλά στην πορεία των χρόνων φαίνεται να έχουν χαθεί και αρκετά προτερήματα που χαρακτήριζαν ένα μέσο νοσοκομείο στη μεσαιωνική Ευρώπη.

Ο James J. Walsh στο βιβλίο του Medieval Medicine υποστηρίζει ότι η εντύπωση που έχουμε για τα μεσαιωνικά νοσοκομεία ταιριάζει πολύ περισσότερο στα νοσοκομεία που ανεγέρθηκαν μεταξύ 18ου και 19ου αιώνα. Και παρ' όλο που το συγκεκριμένο βιβλίο έχει εκδοθεί το 1920 και θα μπορούσε κάποιος να πει ότι έχουν αλλάξει πολλά από τότε, τα επιμέρους στοιχεία που συγκρίνει φαίνεται να έχουν επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο από το 1920 μέχρι σήμερα.

Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα ενός μεσαιωνικού νοσοκομείου ξεκινούν από το γεγονός ότι έχει άπλετο χώρο για να στηθεί, πολλές επιλογές για το πού και πώς θα στηθεί καθώς και λιγότερο πληθυσμό να καλύψει. Είναι δεδομένο ότι στο μεσαίωνα ο πληθυσμός είναι αρκετά μικρότερος, και ως εκ τούτου τα αστικά κέντρα της εποχής αρκετά πιο αραιοκατοικημένα. Εκτός αυτού, για νοσοκομεία που δεν έχουν προκύψει σε ήδη υπάρχουσες κτιριακές υποδομές αλλά χτίζονται από την αρχή, υπάρχει και η δυνατότητα επιλογής του χώρου, συνήθως σε στρατηγικά σημεία από πλευράς προσβασιμότητας και διαθεσιμότητας φυσικών πόρων. Έτσι, νοσοκομεία χτίζονται σε εισόδους πόλεων, σε εκτάσεις που έχουν παραχωρηθεί ή κληροδοτηθεί από γαιοκτήμονες της εποχής σε μοναστήρια για το σκοπό αυτό, σε εμπορικούς δρόμους ανάμεσα σε πόλεις, ή σε λίγο πιο απομακρυσμένες από την πόλη περιοχές σε περιπτώσεις λεπροκομείων (καθώς είναι ήδη γνωστό πως η λέπρα είναι μια μεταδιδόμενη ασθένεια) . Σε αρκετές περιπτώσεις αναζητούνται και εύφορες περιοχές προκειμένου να αξιοποιείται τόσο το έδαφος για την καλλιέργεια βοτάνων και άλλων διατροφικών αγαθών όσο και παρακείμενα ποτάμια για να καλύπτονται οι ανάγκες για πόσιμο νερό, πλύσιμο των ρούχων και των σεντονιών καθώς και για την αποχέτευση των αποβλήτων.

 

Τα ίδια τα μεσαιωνικά νοσοκομεία, που συνήθως παίρνουν το όνομα τους από κάποιον προστάτη Άγιο, εκτείνονται οριζόντια υιοθετώντας ένα όμορφο και επιβλητικό γοτθικό ύφος που γενικότερα χαρακτηρίζει τα μεγάλα αρχιτεκτονικά έργα (κυρίως καθεδρικοί ναοί και άλλα δημόσια κτήρια) εκείνης της εποχής. Ως εκ τούτου, το εσωτερικό αυτών των νοσοκομείων είναι ευάερο και ευήλιο, με μεγάλα παράθυρα σε ύψος που επιτρέπει τον αποτελεσματικό αερισμό του χώρου. Το ταβάνι είναι ψηλό και διακοσμημένο με ξυλόγλυπτα μοτίβα, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο και στην ψυχική ανάταση των ασθενών στο εσωτερικό του νοσοκομείου, ενώ παράλληλα υπάρχουν χωρίσματα μεταξύ των κλινών ώστε να προστατεύεται η ιδιωτικότητα και η αξιοπρέπεια των ίδιων. Παρά τα χωρίσματα αυτά, οι κλίνες είναι κατάλληλα τοποθετημένες ώστε όλοι οι ασθενείς να μπορούν να παρακολουθήσουν τη Θεία Λειτουργία που διενεργείται καθημερινά στους χώρους αυτούς, χωρίς να μετακινηθούν από τα κρεβάτια τους, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις, ενδεχομένως να απολαμβάνουν και την απαλή μουσική κάποιας άρπας.

Λόγω της αρχιτεκτονικής τους, είναι λογικό τα περισσότερα νοσοκομεία της εποχής να μπορούν να φιλοξενήσουν ένα μικρό αριθμό αρρώστων. Σε ένα σχετικά μεγάλο νοσοκομείο της εποχής ο αριθμός των νοσηλευομένων μπορεί να κυμαίνεται στα 100-200 άτομα, ενώ οι υπάλληλοι του νοσοκομείου που αποτελούνται κυρίως από μοναχούς, νοσηλευτικό και υπηρετικό προσωπικό, ανέρχονται περίπου στα 25 άτομα, με την πλειοψηφία τους να είναι γυναίκες.

Συνθήκες υγιεινής (εντός και εκτός νοσοκομείων)

Υπάρχει μια έντονη τάση της σύγχρονης κοινωνίας να θεωρεί το μεσαίωνα ως μια αρκετά "βρώμικη" εποχή, κι αυτή η άποψη δεν απέχει πολύ από την αλήθεια, αλλά δεν είναι και απόλυτα ακριβής. Το συχνό πλύσιμο ολόκληρου του σώματος είναι μια δημοφιλής πρακτική ακόμα και σε δημόσιο επίπεδο, αφού μέχρι και επί ρωμαϊκής εποχής τα δημόσια λουτρά είναι μια διαδεδομένη πρακτική. Βαθμιαία, ωστόσο, η χρήση των δημόσιων λουτρών αποθαρρύνεται και μέχρι το 13ο αιώνα τα μπάνια έχουν αραιώσει τόσο σε συχνότητα που πλέον ένας καθαρός αστός αντιμετωπίζεται με δυσπιστία. Αυτό συμβαίνει για δύο λόγους:

Η εκκλησία σταδιακά φαίνεται να καταδικάζει όλο και περισσότερο το πλύσιμο ως αμαρτία με την έννοια της αυξημένης επιρρέπειας προς ανήθικη συμπεριφορά, επιπόλαιο προγαμιαίο σεξ και μετάδοση ασθενειών, αποδοκιμάζοντας αρχικά τη χρήση των δημόσιων λουτρών, αργότερα το μπάνιο χωρίς ρούχα και, τελικά, το μπάνιο γενικότερα. Συνεπώς, ένας άνθρωπος που θα έκανε συχνά μπάνιο, ακόμα και ευγενής, θα αντιμετωπιζόταν με καχυποψία.

Καθ' όλη τη διάρκεια του μεσαίωνα υπάρχει η αντίληψη ότι το νερό ανοίγει τους πόρους του δέρματος και το καθιστά πιο ευάλωτο απέναντι σε ασθένειες που κυκλοφορούν με τον αέρα (ακόμα και σε δυσάρεστες μυρωδιές). Μια μεγάλη ειρωνία εδώ είναι ότι η επιδημία της Πανούκλας ενίσχυσε ακόμα περισσότερο αυτή την άποψη, οδηγώντας τους ανθρώπους στο να πλένονται ακόμα πιο σπάνια κατά το ξέσπασμα της "Μαύρης Πανώλης" μεταξύ 1346 και 1350.

Παρ' όλ' αυτά το πλύσιμο του προσώπου και ιδιαίτερα των χεριών ήταν μια συχνή διαδικασία κατά τη διάρκεια της ημέρας, τουλάχιστον για τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα και γενικότερα για τους ανθρώπους που είχαν πρόσβαση σε νερό. Το πλύσιμο των μαλλιών ήταν επίσης μια ξεχωριστή διαδικασία που για τους αριστοκράτες της εποχής μπορεί να γινόταν ακόμα και μια φορά την εβδομάδα.

Για τους μοναχούς, που μας αφορούν περισσότερο λόγω της ενασχόλησής τους με τους αρρώστους στο περιβάλλον των μοναστηριών και των νοσοκομείων, υπήρχαν ανάλογες οδηγίες για το πότε θα έπλεναν τί. Συγκεκριμένα, οι Βενεδικτίνοι μοναχοί μπορούσαν να πλένουν τα χέρια τους και το πρόσωπό τους αρκετές φορές μέσα στη μέρα, τα πόδια τους μια φορά τη βδομάδα, να ξυρίζουν το κεφάλι και το πρόσωπό τους μια φορά κάθε 2 ή 3 εβδομάδες, αλλά να πλένουν ολόκληρο το σώμα τους με ζεστό νερό περίπου 4 φορές το χρόνο.

Νοσοκομεία – ορόσημα της μεσαιωνικής Ευρώπης

Ενδεικτικά θα πρέπει να αναφερθούν κάποια νοσοκομεία που ξεχωρίζουν ανάμεσα στα πρώτα που ιδρύθηκαν στην Ευρωπαϊκή δύση κατά τη μεσαιωνική εποχή, όχι μόνο για την αρχιτεκτονική τους σημασία αλλά και για το λειτουργικό τους ρόλο.

Γαλλία

Ως Hotel-Dieu, ή "ξενώνες του Θεού", χαρακτηρίζονται τα πρώτα νοσοκομεία που ιδρύονται σε κεντρικές πόλεις της Γαλλίας προκειμένου να προσφέρουν στους φτωχούς και τους αρρώστους μια προσωρινή στέγη, τροφή αλλά και ιατρονοσηλευτική περίθαλψη. Από αυτά ξεχωρίζουν το Hotel Dieu του Παρισιού, ως το πρώτο νοσοκομείο της Γαλλίας που ανεγέρθηκε περίπου το 660 μ.Χ., το Hotel-Dieu της Beaune (έτος ίδρυσης 1443) ως ένα από τα πιο όμορφα κτίσματα της εποχής, και το Hotel-Dieu της Lyon (1478) ως ένα από τα σημαντικότερα νοσοκομεία της εποχής, μιας και η εν λόγω πόλη αποτελούσε εμπορικό σταθμό.

Βρετανία

Το Νοσοκομείο του Αγίου Πέτρου στο Υορκ ίσως είναι το παλαιότερο καταγεγραμμένο νοσοκομείο της Αγγλίας. Ανεγέρθηκε το 936 αλλά καταστράφηκε από μια πυρκαγιά το 1137, δίνοντας τη θέση του στο νοσοκομείο του St. Leonard, ένα από τα μεγαλύτερα της μεσαιωνικής Αγγλίας. Ένα ακόμα από τα σημαντικότερα και παλαιότερα νοσοκομεία φέρεται να είναι αυτό του Αγίου Νικολάου στο Harbledown (Canterbury, Kent), ιδρυθέν το 1084. Γενικότερα, τα περισσότερα νοσοκομεία αρχίζουν να ανεγείρονται στην Αγγλία μετά την κατάκτησή της από τον Γουίλιαμ δούκα της Νορμανδίας το 1066, και πιο συγκεκριμένα γύρω στο 1100 όπου χτίζονται τα ιστορικά νοσοκομεία του St Bartholomew (ή Barts, Λονδίνο, έτος ίδρυσης 1123) το οποίο είναι το πρώτο νοσοκομείο που εξακολουθεί μέχρι σήμερα να λειτουργεί στο ίδιο σημείο, του St Thomas (Λονδίνο, μετά το 1173), της St Mary of Bethlehem's (ίσως το πρώτο ψυχιατρικό νοσοκομείο της Ευρώπης, έτος ίδρυσης 1247) κ.α.

Εκτός από την Αγγλία και τη Γαλλία, η ανέγερση νοσοκομείων ξεκινά κατά το 12ο αιώνα στις περισσότερες πόλεις που αποτελούσαν αστικά και εμπορικά κέντρα της Ευρώπης, όπως στην Cologne, στο Augsburg, στην Constance και στο Hildesheim της Γερμανίας, αλλά και σε μεγάλες Ισπανικές πόλεις της εποχής όπως στη Βαρκελώνη (1157), στη Cervera, στη Mallorca κ.α.

Οικονομική διαχείριση και πόροι

Το κόστος λειτουργίας ενός νοσοκομείου στη μεσαιωνική Ευρώπη είναι, όπως αναμένεται, υψηλό, ενώ η διαρκής ανάγκη για βελτίωση και επέκταση των παρεχόμενων υπηρεσιών καθιστά την εξεύρεση οικονομικών πόρων μια συνεχή διεργασία. Ωστόσο, μιας και η διαχείριση του νοσοκομείου ανήκει κατά κανόνα στην εκκλησία και ο χαρακτήρας του είναι έντονα φιλανθρωπικός, η οικονομική του σταθερότητα εξασφαλίζεται με διάφορους τρόπους.

Από πλευράς δημόσιας διοίκησης, οι κατά τόπους θρησκευτικοί και "κρατικοί" φορείς (εκκλησία και Βασιλιάδες) εξαιρούσαν τα νοσοκομεία από την υποχρέωση καταβολής φόρου, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούσαν να αποδίδουν σε αυτά ένα μέρος των φόρων ή ακόμα και να τους δίνουν το δικαίωμα αξιοποίησης κάποιων πόρων, όπως διόδια. Κάποια Βασίλεια μπορούσαν επίσης να δίνουν ένα μέρος της "βασιλικής" σοδειάς (σιτηρά ή και άλλα αγαθά) στα νοσοκομεία ή ακόμα και να τους επιτρέπουν τη μερική εκμετάλλευση βασιλικών κτημάτων για την εξασφάλιση ενός μέρους της τροφής που απαιτούταν για τη λειτουργία τους. Επιπλέον, μπορούσαν να κάνουν και συμφωνίες με έμπορους ή συντεχνίες της περιοχής για την εξασφάλιση κρέατος ή άλλων τροφίμων.

Εκτός αυτού, τα μεσαιωνικά νοσοκομεία στηρίζονταν αρκετά και σε δωρεές χρημάτων ή αγαθών από ιδιώτες, εύπορους ή μη. Δεν ήταν ασυνήθιστο για κάποιους εύπορους πολίτες να γράφουν στις διαθήκες τους εκτάσεις ή και κτίσματα προς εκμετάλλευση από το νοσοκομείο της περιοχής, έχοντας συχνά ως κίνητρο όχι τόσο τη φιλανθρωπία όσο την ευνοϊκή κρίση του Θεού μετά το θάνατό τους. Κάποιοι άλλοι μπορεί να δώριζαν υλικά όπως κρεβάτια, μια καίρια ανάγκη για κάθε νοσοκομείο εκείνης της εποχής, ενώ δεν ήταν σπάνιο για μερικούς λιγότερο ευκατάστατους πολίτες να δίνουν ένα ετήσιο ποσό, εν είδει "ασφάλισης", στο κοντινότερο νοσοκομείο ούτως ώστε να τους δεχτεί και να τους φροντίζει όταν θα έφταναν σε μεγάλη ηλικία.

Φυσικά, φαινόμενα κακοδιαχείρισης ή και υπεξαίρεσης των πόρων ενός νοσοκομείου δεν ήταν κάτι το άγνωστο ούτε για εκείνη την εποχή. Σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρούνταν μεγάλες παραλείψεις στη φροντίδα των αρρώστων ή ακόμη και πλήρης ακαταλληλότητα των κτηριακών εγκαταστάσεων, λόγω της εκμετάλλευσης των πόρων του νοσοκομείου από το διαχειριστή τους προς ιδίον όφελος. Την κατάσταση αυτή προσπάθησε να ελέγξει ο Πάπας Κλεμέντιος Ε' όπου στη Σύνοδο της Βιέννης το 1311 συνέταξε κανόνες για την ορθή διαχείριση των νοσοκομείων και θέσπισε ελεγκτικούς μηχανισμούς για την εξασφάλιση της βιωσιμότητας των νοσοκομείων. Πράγματι, κάποια νοσοκομεία της εποχής, ακόμα και μεγάλα και φημισμένα όπως αυτό της Φλωρεντίας, βρέθηκαν να εμπλέκονται σε οικονομικά σκάνδαλα, ενώ κάποια άλλα αναγκάστηκαν ακόμα και να κλείσουν λόγω της μεγάλης κακοδιαχείρισης που γινόταν από τις διοικήσεις τους.

Παρ' όλο το κύμα μεταρρυθμίσεων που άρχισε δειλά-δειλά να λαμβάνει χώρα κατά τον 14ο αιώνα, η επιδημία της Πανούκλας που έκανε την εμφάνισή της την ίδια εποχή επιδείνωσε σημαντικά την οικονομική κατάσταση των μονάδων κλειστής περίθαλψης, όπως και την κατάσταση της κοινωνίας γενικότερα.

Πηγές – Βιβλιογραφία

- Walsh, James Joseph. "Hospitals", The Catholic Encyclopedia, Vol. 7, New York: Robert Appleton Company, 1910. 20 Oct. 2013
- G. Cyprian Alston, Monastic rule written by Saint Benedict, Original Catholic Encyclopedia Vol. II, p. 436
- Hugh Edmund Ford, Saint Benedict of Nursia, Original Catholic Encyclopedia Vol. II, p. 467
- All Things Medieval, Encyclopedia of the Medieval World [Vol I-II] - R. Johnston (Greenwood, 2011): Hospitals (p. 363-370), Hygiene (p. 386-390)
- Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World (2008): health and disease: Europe, by Bradley A. Skeen (p. 530-532)
- Hans-Verner Goetz, Life in the Middle Ages - From the seventh to the thirteenth century (1993), University of Notre Dame Press: Monasteries and Monastic Life (p. 56-93)
- Medieval Medicine, by James J. Walsh, A&C Black, London 1920
- The New Cambridge Medieval History, Vol. VI c. 1300-c. 1415, Cambridge University Press, 2008
- Wikipedia

Χρήσιμοι Σύνδεσμοι

The Medieval Hospital and Medical Practice, by Barbara S. Bowers (2007)
http://books.google.gr/books?id=kcmJr7wRexYC
Medieval Medicine, by James J. Walsh (1920)
http://www.gutenberg.org/ebooks/43300
Τα Μεσαιωνικά Νοσοκομεία, του Φώτη Βλαστού - Ιατροϊστορικά Σύμμεικτα, Iatriki On Line
www.iatrikionline.gr/Respiratory_48/13.pdf