Η Γυναικολογία – Μαιευτική και η Trotula του Salerno
Η καταγραφή και διάδοση των θεραπευτικών πρακτικών στο μεσαιωνικό κόσμο περιλαμβάνει (μεταξύ άλλων) και τους τομείς της γυναικολογίας, της μαιευτικής και της παιδιατρικής. Οι γνώσεις και ακόμη περισσότερο οι μέθοδοι με τις οποίες προσεγγίζεται το γυναικείο σώμα, η παθολογία του καθώς και οι περιγεννητικές επιπλοκές και ο τοκετός, μπορεί μεν να είναι σχετικά «ανορθόδοξες» ως προς την εγκυρότητα και την εφαρμογή τους, αλλά αποτελούν μια πρώτη προσπάθεια να κατανοηθεί η γυναικεία φύση από ιατρικής πλευράς. Παρ’ όλο που οι διδαχές της εκκλησίας για το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία δεν ενθαρρύνουν ιδιαίτερα αυτή την εξερεύνηση, ωστόσο η μικρή πρόοδος που σημειώνεται θα αποτελέσει άλλο ένα λιθαράκι στο μωσαϊκό της γυναικολογικής και μαιευτικής επιστήμης.
Η Γυναικολογία – Μαιευτική επί μεσαίωνα και η Trotula του Salerno
Ένα από τα σημαντικότερα γραπτά που έχουν διασωθεί από το μεσαίωνα είναι τα τρία έργα περί γυναικολογίας που αποδίδονται στην Trotula di Ruggieroή Trotula of Salerno, όνομα που οφείλεται στο ότι φέρεται να ήταν η μοναδική γυναίκα που κατάφερε να γίνει καθηγήτρια ιατρικής στη σχολή του Salerno. Παρ’ όλο που υπάρχουν διχογνωμίες ως προς το αν η ίδια είναι υπαρκτό πρόσωπο ή αν αυτά τα χειρόγραφα έχουν γραφτεί από άνδρες γιατρούς της εποχής που τα υπέγραψαν με αυτό το γυναικείο ψευδώνυμο, το γεγονός είναι πως τα ίδια τα χειρόγραφα δίνουν μια χαρακτηριστική εικόνα των αντιλήψεων και των γνώσεων του μεσαιωνικού κόσμου για τη γυναίκα, την εγκυμοσύνη, τη μαιευτική αλλά και τις ανάλογες πρακτικές και μεθόδους αντιμετώπισης της γυναικείας παθολογίας. Δείχνει, επίσης, πως μερικές φορές οι θεραπευτικές μέθοδοι που υιοθετούσε η ιατρική επιστήμη δε διέφεραν και πολύ από τις λαϊκές μεθόδους, παρ’ όλο που το γνωσιακό υπόβαθρο ήταν αρκετά πιο στέρεο.
Το έργο της Trotula αποτελείται από τρεις τόμους:
- Παθήσεις των γυναικών (De passionibus mulierum curandarumή Trotula Major), ένα έργο περί γυναικείας παθολογίας και αντίστοιχων θεραπειών που εφαρμόζονταν εκείνη την εποχή. Το έργο αναφέρεται, μεταξύ άλλων, σε παθήσεις που αφορούν την έμμηνο ρύση και ακόμα ειδικότερα τη μήτρα, συμβουλές περί σύλληψης ή και αντισύλληψης, σε προβλήματα κατά την εγκυμοσύνη αλλά και κατά τον τοκετό, καθώς και μερικές αναφορές περί ανδρικών προβλημάτων – μιας και η Trotula, σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις της εποχής της, παίρνει τη θέση πως όταν μια γυναίκα δε μπορεί να μείνει έγκυος, μερικές φορές φταίει και ο άνδρας.
- Θεραπείες για γυναίκες. Εδώ το ενδιαφέρον της Trotulaεστιάζεται περισσότερο σε διάφορες θεραπευτικές αγωγές με τη χρήση βοτάνων, αρωματικών φυτών αλλά και ζωικά προϊόντα για διάφορες καταστάσεις όπως περιγεννητικές δυσκολίες αλλά και κάποια ανδρικά προβλήματα όπως οιδήματα στο πέος.
- Περί καλλωπισμού των γυναικών (De Ornatu mulierum ή Trotula Minor), στο οποίο δίνονται συμβουλές και φυσικές συνταγές για την υγιεινή του δέρματος και την αντιμετώπιση διάφορων δερματικών παθήσεων, τη φροντίδα των μαλλιών που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων το ίσιωμα, την ενδυνάμωση αλλά και τη βαφή τους, καθώς και τη φροντίδα και τον καθαρισμό του προσώπου, τη λεύκανση των δοντιών κ.α.
Έτσι, αν μια γυναίκα ήθελε, για παράδειγμα, να έχει μακριά μαύρα μαλλιά μπορούσε να πάρει μια πράσινη σαύρα, να της αφαιρέσει το κεφάλι και τα άκρα και να ρίξει το σώμα σε λάδι το οποίο στη συνέχεια θα ζέσταινε και με αυτό το λάδι θα επάλειφε στο τέλος τα μαλλιά της.
Αν πάλι μια γυναίκα δεν ήθελε να μείνει έγκυος (συνηθισμένη απαίτηση της εποχής, δεδομένου του μεγάλου πλήθους εκδιδόμενων γυναικών), μια μέθοδος αντισύλληψης ήταν το να πάρει μια γυναίκα τους όρχεις μιας ζωντανής αρσενικής νυφίτσας (την οποία στη συνέχεια θα απελευθέρωνε), να τα τυλίξει σε δέρμα χήνας ή άλλου ζώου και να τα κουβαλάει μαζί της σαν περιδέραιο στο ύψος του στήθους της.
Βέβαια, πέρα από κάποιες επιεικώς ανορθόδοξες τεχνικές όπως οι παραπάνω, που ωστόσο αποτελούν ένα ενδεικτικό δείγμα των μεσαιωνικών θεραπευτικών πρακτικών, θα πρέπει να αναφερθεί πως η Trotulaστηρίζει ένα μεγάλο μέρος του έργου της τόσο στη θεωρία περί χυμών του Ιπποκράτη όσο και στα έργα του Γαληνού, αποσπάσματα του οποίου αναφέρει και σε κάποια σημεία των βιβλίων της περί γυναικείων παθήσεων και θεραπειών. Γίνονται επίσης λεπτομερείς αναφορές για τα στάδια της ανάπτυξης ενός εμβρύου ανά μήνα κύησης, για την αλλαγή της θέσης του πριν τον τοκετό, για τις δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίσει η γυναίκα κατά τη γέννηση και άλλα στοιχεία μαιευτικής που μπορεί να μη μας εκπλήσσουν ιδιαίτερα σήμερα, ωστόσο αποτελούν πολύ αξιόλογες προσπάθειες κατανόησης και καταγραφής της γυναικείας ανατομίας, φυσιολογίας και παθολογίας εκείνη την εποχή, ιδιαίτερα αν λάβει κανείς υπ’ όψιν την όχι και τόσο ευνοϊκή θέση της γυναίκας στον κοινωνικό ιστό του μεσαίωνα.
Γενικότερα, αν εξαιρέσουμε τον περιορισμένο ρόλο της γυναίκας στο μεσαίωνα, η κοινωνία αντιμετώπιζε θετικά την εγκυμοσύνη και κατ’ επέκταση την ικανότητα μιας γυναίκας να συλλάβει – πάντα, βέβαια, στα πλαίσια ενός έγγαμου βίου. Μην ξεχνάμε πως την ίδια εποχή η εκκλησία ήδη σκιαγραφεί τη γυναίκα ως αιτία της ντροπής που χαρακτήριζε την ανθρωπότητα λόγω του προπατορικού αμαρτήματος, αλλά και ως ένα αδύναμο ον, επιρρεπές σε σαρκικούς και άλλους πειρασμούς.
Όσον αφορά την Trotula αξίζει, πάντως, να συμπληρώσουμε πως πέρα από την εισαγωγή και τον επίλογο του τρίτομου έργου της δεν υπάρχει καμία αναφορά στο θεό, σε προσευχές ή άλλα θρησκευτικά στοιχεία που συνήθως εντάσσονταν σε «λαϊκά» θεραπευτικά χειρόγραφα της εποχής. Τόσο από αυτό το έργο όσο και από άλλα ιατρικά εγχειρίδια της εποχής, υποδεικνύεται όχι μόνο η τάση διαχωρισμού της ιατρικής επιστήμης από θρησκευτικές πεποιθήσεις (τουλάχιστον σε πανεπιστήμια όπως του Salerno και του Montpellier τα οποία δε λειτουργούσαν υπό τον έλεγχο της εκκλησίας) αλλά και ότι το έργο της Trotula όντως ανήκε στην κατηγορία των επιστημονικών ιατρικών συγγραμμάτων της εποχής.
Ο μεσαιωνικός κόσμος γνωρίζει ήδη πως η έμμηνος ρύση αποτελεί σημάδι αναπαραγωγικής ικανότητας, αν και την ερμηνεύει με βάση την Ιπποκρατική θεωρία των χυμών, θεωρώντας πως όσο η γυναίκα αιμορραγεί ανά τακτά χρονικά διαστήματα σημαίνει πως αποβάλλει την περίσσεια αίματος από τον οργανισμό της και ως εκ τούτου παραμένει υγιής, σε αντίθεση με τη γυναίκα που φτάνει στην εμμηνόπαυση και πλέον με τη συσσώρευση αυτού του χυμού στο σώμα της απειλείται όχι μόνο η δική της υγεία αλλά και των ανθρώπων γύρω της.
Όσο για το θηλασμό, η κυρίαρχη τάση στις αρχές του μεσαίωνα φαίνεται να ήταν η ανάθεση του σε μαίες – «θηλάστριες», ιδίως στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις. Αλλά ακόμα και σε κάποιες περιοχές της ανατολικής Ευρώπης που το θρησκευτικό στοιχείο ήταν εντονότερο, οι γυναίκες δεν έπρεπε να ταΐσουν το παιδί τους πριν το πέρας των 40 ημερών από τον τοκετό, διάστημα κατά το οποίο παρατηρούνται αυξημένα ποσοστά θνητότητας από παθολογικές καταστάσεις της λοχείας και ως εκ τούτου οι λεχωΐδες όφειλαν να ακολουθήσουν τόσο τις οδηγίες της μαίας όσο και διάφορες θρησκευτικές διαδικασίες, όπως εξαγνισμό. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, φαίνεται να υπήρχε η αντίληψη πως μια γυναίκα θα μπορούσε να συλλάβει ξανά σε σύντομο χρονικό διάστημα αν δε θήλαζε. Ωστόσο, βαθμιαία άρχισαν να πληθαίνουν οι συστάσεις των γιατρών υπέρ του θηλασμού από τις ίδιες τις μητέρες και όχι από τρίτους.
Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί ο σημαντικότατος ρόλος της μαίας κατά τη γέννηση ενός παιδιού. Οι μαίες θεωρούνται αναπόσπαστο κομμάτι των διαδικασιών που αφορούν τον τοκετό, έχοντας τις γνώσεις και την εμπειρία να αντιμετωπίσουν κάθε δυσκολία ή επιπλοκή που μπορεί να προέκυπτε στη μητέρα ή στο παιδί πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από μια γέννηση. Ο χαρακτήρας τους είναι υποδειγματικός, οι ευγενείς προθέσεις τους αδιαμφισβήτητες και οι τεχνικές τους εμπεριστατωμένες και ως εκ τούτου υπεράνω κριτικής, ακόμα κι όταν κάποιες φορές, λόγω ανάγκης, παρεκκλίνουν από τα «ορθόδοξα» μονοπάτια και μπαίνουν σε χωράφια της «φυσικής μαγείας».
Η θέση και το κύρος της μαίας του μεσαίωνα σε μια γέννηση φαίνεται και από τη στάση της εκκλησίας απέναντι σε ένα αρκετά σημαντικό θέμα εκείνη την εποχή, την ταφή ενός αβάπτιστου νεογέννητου παιδιού. Όπως είναι αναμενόμενο, η εκκλησία απαγόρευε τον ενταφιασμό βρεφών εντός των νεκροταφείων που δεν είχαν βαπτιστεί, προτρέποντας για την ταφή τους σε άλλους, ουδέτερους χώρους. Φυσικά, η μέση οικογένεια του μεσαίωνα, αν και θρησκευόμενη, είχε πρόβλημα με κάτι τέτοιο. Υπάρχουν ακόμα και περιπτώσεις όπου κατά το θάνατο τόσο της μητέρας όσο και του εμβρύου λίγο πριν τον τοκετό οι συγγενείς επέλεγαν να μη γίνει καισαρική τομή για την αφαίρεση του νεκρού βρέφους αλλά να θαφτούν μαζί, ώστε να βρίσκεται και το αγέννητο βρέφος στο καθαγιασμένο έδαφος του νεκροταφείου.
Προκειμένου η εκκλησία να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που δημιουργούνταν γύρω απ’ αυτό το ζήτημα, αποφάσισε στη Σύνοδο του Παρισιού το 1311 να επιστήσει την προσοχή των ιερέων στη σημαντικότητα μιας τελετής βάπτισης, προτρέποντάς τους να διδάξουν στους εκπαιδευόμενους κληρικούς τη διαδικασία μιας επείγουσας βάπτισης κατά τον τοκετό, αλλά και τη σκοπιμότητα ύπαρξης εκπαιδευμένων και εγκεκριμένων από την εκκλησία μαιών σε κάθε πόλη που να μπορούν σε εξαιρετικές περιπτώσεις να κάνουν μια επείγουσα βάπτιση.
Βιβλιογραφία / Πηγές:
- Plinio Prioreschi, Medieval Medicine, p. 143, Horatius Press, 2003
- The Trotula: An English Translation of the Medieval Compendium of Women’s Medicine, Monica H. Green, University of Pennsylvania Press, 2001
- Kathryn Taglia, Delivering a Christian Identity: Midwives in Nothern French Synodal Legislation, c. 1200-1500, p. 80-86, Religion and Medicine in the Middle Ages, edited by Peter Biller and Joseph Ziegler, Boydell & Brewer, 2001
- Wikipedia