Τα πρώτα Νοσοκομεία

Η ιδέα του νοσοκομείου, ως βάση της ιατρονοσηλευτικής περίθαλψης, εμφανίζεται στην Ευρώπη ήδη από τον 4ο αιώνα μ.Χ., τόσο επί ρωμαϊκής όσο και επί βυζαντινής αυτοκρατορίας, με διάφορες μορφές αλλά πάντα υπό τις επιταγές και την επιτήρηση θρησκευτικών παραγόντων. Ωστόσο, η ιδέα αυτή θα μετουσιωθεί σε νοσοκομείο, με τον τρόπο και τη μορφή που το προσδιορίζουμε σήμερα, μετά τον 13ο αιώνα. Έτσι, τα πρώτα νοσοκομεία της μεσαιωνικής Ευρώπης θα ανεγερθούν σε πόλεις-κλειδιά της εποχής και θα προσδιορίσουν το είδος και το πνεύμα της φροντίδας που χαρακτηρίζει μέχρι και σήμερα την κλειστή περίθαλψη.

Η γέννηση του Νοσοκομείου

Το νοσοκομείο αποτελεί προϊόν της εξέλιξης διάφορων υποδομών που απέβλεπαν στη φροντίδα των φτωχών, των αρρώστων κι άλλων ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού που έχριζαν περίθαλψης, αλλά και προϊόν μετουσίωσης των χριστιανικών αντιλήψεων περί αγάπης και αλληλεγγύης στην πράξη. Ήδη επί ρωμαϊκής αυτοκρατορίας συναντούμε ένα είδος κινητών νοσοκομείων σε ρωμαϊκά οχυρά, τα οποία βέβαια αποσύρονται όταν το στράτευμα αποχωρεί και γενικότερα, βάσει αρχαιολογικών ευρημάτων, παραπέμπουν περισσότερο σε υγειονομικούς σταθμούς παρά σε κέντρα κλειστής περίθαλψης.

Μια πρώτη μορφή γενικών νοσοκομείων συναντούμε και στο Βυζάντιο από τον 4ο μ.Χ. αιώνα και έπειτα, στα οποία ένας άρρωστος μπορεί να ανανήψει από κάποια ασθένεια ή να υποβληθεί σε μια απλή χειρουργική επέμβαση. Το Βυζάντιο αποτελεί από μόνο του ένα μεγάλο κεφάλαιο τόσο στη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών που θα υιοθετήσουν τα πρώτα ευρωπαϊκά νοσοκομεία λίγους αιώνες αργότερα, όσο και στην εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης γενικότερα, με τις σταυροφορίες στις αρχές του 13ου αιώνα να συμβάλλουν στη διάδοση αυτών των γνώσεων. Ωστόσο, λόγω της ποσότητας των εξελίξεων που θα πρέπει να αναφερθούν καθώς και της γεωγραφικής απόκλισης από το σημείο ενδιαφέροντος (που είναι η περιοχή της Ευρώπης), το Βυζάντιο δεν θα αποτελέσει αντικείμενο του παρόντος άρθρου.

Πέρα από τις προαναφερθείσες υποδομές, η περίθαλψη στα πρώτα της βήματα θα λάβει τη μορφή φιλοξενίας, στηριζόμενη αρχικά σε ιδιωτικές πρωτοβουλίες, όπως ξενώνες σε σπίτια επισκόπων (που γι' αυτόν το λόγο αρκετοί λαμβάνουν και ιατρικές γνώσεις) ή χώροι σε σπίτια εύπορων χριστιανών που προορίζονται για τη φιλοξενία διερχόμενων ταξιδιωτών ή προσκυνητών (Valetudinaria). Παρ' ολ' αυτά, η αύξηση του πληθυσμού στα ευρωπαϊκά αστικά κέντρα καθώς και η οικονομική ανέχεια που χαρακτηρίζει την εποχή του μεσαίωνα, θα αναδείξει την ανάγκη δημιουργίας οργανισμών κλειστής περίθαλψης με θεσμικό χαρακτήρα. Το ρόλο αυτό θα τον παίξει η εκκλησία και πιο συγκεκριμένα τα μοναστήρια της εποχής, που σταδιακά θα αρχίσουν να δίνουν ολοένα και μεγαλύτερη έμφαση στη δημιουργία ξενοδοχείων. Τα ξενοδοχεία αυτά αρχικά απευθύνονται σε φτωχούς ή άρρωστους προσκυνητές και ταξιδιώτες (Xenodochium), ωστόσο καθώς περνά ο καιρός διευρύνουν το ρόλο τους, φροντίζοντας και ηλικιωμένους (Gerontochium), βρέφη που εγκαταλείπονται από τους γονείς τους (brephotrophium), ορφανά παιδιά (orphanotrophium), φτωχούς που δε μπορούν να δουλέψουν (ptochium) και, σαφώς, ασθενείς (nosocomium). Αυτές οι διακρίσεις, βέβαια, θα λάβουν χώρα σε λειτουργικό επίπεδο με το πέρασμα του χρόνου, καθώς οι πρώτοι ξενώνες απευθύνονται σε κάθε άνθρωπο που χρίζει αρωγής, ανεξαρτήτως κατάστασης ή προέλευσης. Εκτός αυτού, η λέξη “πτωχός” στο μεσαίωνα φαίνεται να χρησιμοποιείται περισσότερο με την έννοια της αδυναμίας παρά με την έννοια της οικονομικής ανέχειας.

Πάντως, ως έναυσμα για τη λειτουργία ξενώνων στα μοναστήρια, με χαρακτήρα που παραπέμπει περισσότερο σε νοσοκομείο, φαίνεται ότι υπήρξε το τάγμα των Βενεδικτίνων μοναχών.

Ο Κανόνας του Αγίου Βενέδικτου

Προκειμένου να μπούμε στο κλίμα της εποχής του μεσαίωνα και να κατανοήσουμε τη μορφή και τις αρχές που χαρακτήριζαν τη λειτουργία ενός μοναστηριού / νοσοκομείου της εποχής, θα πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στο Βενέδικτο της Νουρσία ή Άγιο Βενέδικτο (περ. 480-547μ.Χ.), ιδρυτή του τάγματος των Βενεδικτίνων μοναχών και γενικότερα μια από τις σημαντικότερες θρησκευτικές μορφές στη μεσαιωνική Ευρώπη. Ο ολοένα αυξανόμενος αριθμός μαθητών που τον ακολουθούσε, εμπνεόμενος από την ενάρετη ζωή και τις διδαχές του, οδήγησε το Βενέδικτο στη δημιουργία 12 μοναστηριών και τη στελέχωσή τους με μαθητές του. Αργότερα, συνέταξε τον «Κανόνα», ένα βιβλίο 73 κεφαλαίων που αναφέρεται στις διοικητικές και πνευματικές ευθύνες των μοναχών στα πλαίσια της μοναστικής ζωής, γραμμένο με την υποδειγματική ταπεινοφροσύνη, κατανόηση και αγάπη προς το συνάνθρωπο που χαρακτήριζαν γενικότερα τη ζωή του Αγίου Βενέδικτου. Η διάδοση και υιοθέτηση του Κανόνα από την πλειονότητα των θρησκευτικών κοινοτήτων του μεσαίωνα προσέδωσε στον ίδιο το Βενέδικτο το χαρακτηρισμό του «ιδρυτή» του δυτικού μοναχισμού, με τις αρχές και το έργο του να τυγχάνουν ευρύτατης αποδοχής και εκτίμησης απ’ όλο το χριστιανικό κόσμο μέχρι και στις μέρες μας.

Έχοντας αναφέρει αυτά τα στοιχεία για το Βενέδικτο της Νουρσία, αξίζει να εστιάσουμε στο κεφάλαιο 36 του Κανόνα, «περί άρρωστων αδερφών»:

¹ Η φροντίδα των αρρώστων πρέπει να ιεραρχείται πάνω και πριν απ’ οτιδήποτε άλλο, ώστε να τους υπηρετούμε όπως υπηρετούμε τον ίδιο το Χριστό,

² Γιατί είπε: αρρώστησα και με επισκεφτήκατε (κατά Ματθαίον 25:36),

³ Και, ό,τι εκάματε σ' έναν από τους πιο τελευταίους τούτους αδελφούς μου σ' εμένα το εκάματε (κατά Ματθαίον 25:40).

⁴ Επιτρέψτε στους αρρώστους να έχουν κατά νου ότι υπηρετούνται προς τιμήν του Θεού, και μην επιτρέψετε στις υπερβολικές τους απαιτήσεις να δυσχεράνουν το έργο των αδερφών τους που τους υπηρετούν.

⁵ Ακόμα, οι άρρωστοι αδερφοί μας πρέπει να αντιμετωπίζονται με υπομονή, γιατί η υπηρεσία προς αυτούς οδηγεί σε μια μεγαλύτερη ανταμοιβή.

⁶ Ως εκ τούτου, ο ηγούμενος θα πρέπει να είναι εξαιρετικά προσεκτικός ώστε να μην υποφέρουν καμίας αμέλειας.

⁷ Ας σχεδιαστεί ένα ξεχωριστό δωμάτιο για τους αρρώστους, και ας εξυπηρετούνται από ένα συνοδό θεοφοβούμενο, προσεκτικό και ενδιαφερόμενο.

⁸ Οι άρρωστοι μπορούν να κάνουν μπάνιο όποτε κρίνεται σκόπιμο, αλλά οι υγιείς, και ειδικότερα οι νέοι, θα πρέπει να παίρνουν την άδεια λιγότερο εύκολα.

⁹ Επιπλέον, για να ανακτήσουν τις δυνάμεις τους, οι άρρωστοι που είναι πολύ αδύναμοι μπορούν να τρώνε κρέας, αλλά όταν η υγεία τους βελτιώνεται, θα πρέπει όλοι να απέχουν από το κρέας, ως συνήθως.

¹⁰ Ο ηγούμενος θα πρέπει να επιδεικνύει τη μέγιστη προσοχή ότι οι «προμηθευτές» (σ.σ. οι υπεύθυνοι για την προμήθεια φαγητού και νερού στο μοναστήρι) και αυτοί που υπηρετούν τους αρρώστους δεν τους παραμελούν, γιατί οι αδυναμίες των μαθητών είναι ευθύνη του.

Ανεξάρτητα από τις αμφιλεγόμενες μεθόδους και τα φτωχά μέσα εκείνης της εποχής για την αντιμετώπιση ενός ασθενή, δε μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε τις βασικές δεοντολογικές αρχές που διέπουν μέχρι και σήμερα τη νοσηλευτική προσέγγιση ενός αρρώστου, όπως την προστασία της αξιοπρέπειάς του, την αμέριστη προσοχή στη νοσηλεία του, αλλά και στοιχεία διαιτολογίας και υγιεινής.

«Ταγμένοι» στην περίθαλψη

Κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα ιδρύονται και θρησκευτικά τάγματα που αφιερώνονται στην ανέγερση και λειτουργία νοσοκομείων για τη στήριξη των αρρώστων και των φτωχών. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ρωμαιοκαθολικό Τάγμα των Νοσοκομείων του Αγίου Πνεύματος (Order of the Holy Ghost), που ιδρύθηκε από τον Guy de Montpellier και έφτασε να διαχειρίζεται εκατοντάδες νοσοκομεία σε όλη την Ευρώπη, οργανώνοντας τη λειτουργία τους σε Βυζαντινά πρότυπα. Ο ίδιος ο Πάπας Ιννοκέντιος ο 3ος (1161-1216) κάλεσε τον Guy να λειτουργήσει το νεοϊδρυθέν νοσοκομείο Santo Spirito στη Ρώμη, ένα κόσμημα της εποχής εκείνης τόσο από αρχιτεκτονικής όσο και από λειτουργικής πλευράς, μιας και φέρεται να είχε τη δυνατότητα να καλύψει μέχρι και 1.000 ασθενείς, με πρόσθετους χώρους για τη νοσηλεία ψυχιατρικών ασθενών καθώς και ασθενών με μεταδιδόμενα νοσήματα.

Tο Santo Spirito Hospital, σαν έργο, φαίνεται να έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης από τον Πάπα, που υποστήριζε πως κάθε διοικητική περιφέρεια όφειλε να έχει ένα τέτοιο νοσοκομείο για την αρωγή προς τους φτωχούς και τους αρρώστους.

Άλλα θρησκευτικά τάγματα, όπως το τάγμα του Αγίου Λαζάρου της Ιερουσαλήμ ή το τάγμα της Παναγίας της Βηθλεέμ φέρονται να ξεκινούν από τους Αγίους Τόπους και να επεκτείνονται, χτίζοντας και λειτουργώντας νοσοκομεία σε όλη την Ευρώπη. Μάλιστα, το ενδιαφέρον αυτών των ταγμάτων για συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού θα οδηγήσει βαθμιαία στην ίδρυση των πρώτων ειδικών νοσοκομείων. Για παράδειγμα, το τάγμα του Αγίου Λαζάρου θα στραφεί προς την ίδρυση νοσοκομείων για τους λεπρούς, ενώ το τάγμα της Παναγίας (Saint Mary of Bethlehem) θα ιδρύσει στο Λονδίνο τον 14ο αιώνα το νοσοκομείο Bedlam, που βαθμιαία θα επικεντρωθεί σε ψυχιατρικούς ασθενείς.

 

Πηγές – Βιβλιογραφία

- Walsh, James Joseph. "Hospitals", The Catholic Encyclopedia, Vol. 7, New York: Robert Appleton Company, 1910. 20 Oct. 2013
- G. Cyprian Alston, Monastic rule written by Saint Benedict, Original Catholic Encyclopedia Vol. II, p. 436
- Hugh Edmund Ford, Saint Benedict of Nursia, Original Catholic Encyclopedia Vol. II, p. 467
- All Things Medieval, Encyclopedia of the Medieval World [Vol I-II] - R. Johnston (Greenwood, 2011): Hospitals (p. 363-370), Hygiene (p. 386-390)
- Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World (2008): health and disease: Europe, by Bradley A. Skeen (p. 530-532)
- Hans-Verner Goetz, Life in the Middle Ages - From the seventh to the thirteenth century (1993), University of Notre Dame Press: Monasteries and Monastic Life (p. 56-93)
- Medieval Medicine, by James J. Walsh, A&C Black, London 1920
- The New Cambridge Medieval History, Vol. VI c. 1300-c. 1415, Cambridge University Press, 2008
- Wikipedia

Χρήσιμοι Σύνδεσμοι

• The Medieval Hospital and Medical Practice, by Barbara S. Bowers (2007)
  http://books.google.gr/books?id=kcmJr7wRexYC
• Medieval Medicine, by James J. Walsh (1920)
  http://www.gutenberg.org/ebooks/43300
• Τα Μεσαιωνικά Νοσοκομεία, του Φώτη Βλαστού - Ιατροϊστορικά Σύμμεικτα, Iatriki On Line
  www.iatrikionline.gr/Respiratory_48/13.pdf