Σύνδεση

Σύνδεση

Από την Ιπποκρατική θεωρία στις χειρουργικές πρακτικές

4 Χυμοί, αναπαράσταση που απεικονίζει τις ιδιότητες των τεσσάρων χυμών του σώματος. Ξυλογραφία του Leonhard Thurneysser, "Quinta Essentia", Leipzig, 1574

Η μεσαιωνική Ευρώπη αποτελεί ένα σταυροδρόμι στο οποίο συναντήθηκαν οι κλασικές ιατρικές γνώσεις και τεχνικές του Ιπποκράτη και του Γαληνού με τις λαϊκές παραδόσεις για την αντιμετώπιση μιας ασθένειας σε συνδυασμό με τις ανάλογες θρησκευτικές επιταγές της εποχής. Καταγραφή και διάδοση των ιατρικών γνώσεων και μεθόδων φαίνεται να γίνεται σε διάφορους τομείς όπως στην παθολογία, την ορθοπεδική και τη χειρουργική, με τον τελευταίο κλάδο να αποτελεί ένα σύνολο πρώιμων χειρουργικών επεμβάσεων με στόχο την άμεση ανάταξη ενός ασθενούς, χωρίς ωστόσο την καλύτερη δυνατή υποδομή και τεχνική κατάρτιση στη διενέργεια αυτών των επεμβατικών μεθόδων.

 Ο Ιπποκράτης και η «Θεωρία των Χυμών»

Τόσο ο Ιπποκράτης όσο και ο Γαληνός αποτέλεσαν τις κυριότερες πηγές γνώσεων ιατρικής στο μεσαίωνα, αν και ενδεχομένως τα έργα τους να μη γίνονταν πάντα τόσο κατανοητά από τους ασκούντες την ιατρική Τέχνη.

Η θεωρία των χυμών διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Ιπποκράτη, ο οποίος υποστήριζε πως το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από 4 υγρά: το αίμα, το φλέγμα, την κίτρινη και τη μαύρη χολή. Αυτά τα υγρά έπρεπε να βρίσκονται σε ισορροπία στον άνθρωπο προκειμένου να έχει «καλή κράση», αλλιώς του προκαλούσαν «δυσκρασία», ή με πιο σύγχρονους όρους ασθένεια.

Χρησιμοποιώντας τη θεωρία του Εμπεδοκλή περί των τεσσάρων στοιχείων του κόσμου, η σχολή του Ιπποκράτη ανέδειξε την άρρηκτη σχέση του ανθρώπου με τη φύση αντιστοιχώντας κάθε στοιχείο της φύσης σε ένα υγρό του σώματος. Έτσι, το στοιχείο του αέρα αντιστοιχούσε στο αίμα, το ύδωρ στο φλέγμα, η μαύρη χολή στη γη και η κίτρινη χολή στο πυρ.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως κατά τον Ιπποκράτη αυτοί οι χυμοί παρουσίαζαν διακυμάνσεις ανάλογα με τις εποχές. Έτσι, το φθινόπωρο υπερίσχυε η χολή και το χειμώνα αυξανόταν το φλέγμα λόγω του κρύου, ενώ από την άνοιξη μέχρι και το καλοκαίρι η ζέστη προκαλούσε την ενδυνάμωση του αίματος μεταξύ των υγρών του σώματος. Πέρα από τις μεταβολές που χαρακτήριζαν τις εποχές σε θερμοκρασία και καιρικές συνθήκες, οι χυμοί του σώματος έφεραν και αυτοί τα χαρακτηριστικά του κρύου και του ζεστού, του ξηρού και του υγρού.

Διάγραμμα που απεικονίζει τα στοιχεία των τεσσάρων ιδιοσυγκρασιών σε σχέση με τους χυμούς.

Με βάση δε όλα τα παραπάνω αναπτύχθηκε και η θεωρία των τεσσάρων ιδιοσυγκρασιών, κατά την οποία η αναλογία αυτών των χυμών σε έναν άνθρωπο μπορεί να καθορίζει και την ιδιοσυγκρασία του. Σύμφωνα με το Ν. Πολίτη, ανάμεσα στους 4 τύπους ανθρώπων «αναγνωρίζεται ο χολερικός, ο οποίος θεωρείται ως δηκτικός και θερμόαιμος, ο αιματώδης που είναι εύχαρις και ελαφρός, ο φλεγματικός που χαρακτηρίζεται ως ξηρός και ψύχραιμος και ο μελαγχολικός, ο οποίος είναι σοβαρός και βαρύς». Φυσικά, η συμπεριφορά αλλά και η ψυχολογία του ανθρώπου μπορεί να αποκλίνει από εποχή σε εποχή, σε συνάρτηση με το πώς το εκάστοτε περιβάλλον επηρεάζει την αναλογία των χυμών του, αλλά και από ηλικία σε ηλικία, με τα 4 στάδια της πορείας του ανθρώπου (παιδική, εφηβική, ώριμη και γήρας) να αντιστοιχούν σε ποιότητα και χαρακτηριστικά στις εποχές του χρόνου.

Τόσο η θεωρία των χυμών όσο και τα χαρακτηριστικά και οι αυξομειώσεις τους επηρέασαν και τη θεώρηση του Γαληνού για την ασθένεια στο ανθρώπινο σώμα και κατ’ επέκταση έπαιξαν καίριο ρόλο στη διάγνωση και στη θεραπευτική προσέγγιση διάφορων ασθενειών κατά τη διάρκεια όχι μόνο των αρχαίων χρόνων και του μεσαίωνα αλλά και μεταγενέστερα. Ο Γαληνός, ο πιο σπουδαίος γιατρός επί Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ασχολήθηκε σχεδόν με όλους τους ιατρικούς κλάδους εκδίδοντας έργα περί ανατομικής, γυναικολογίας, φαρμακολογίας, οφθαλμολογίας κ.α., εξελίσσοντας τις ιδέες του Ιπποκράτη αλλά και εφαρμόζοντας πιο πρακτικές μεθόδους για την τεκμηρίωση των ιατρικών του ερευνών, όπως νεκροψίες σε ζώα, φλεβοτομές κ.α.

Χειρουργικές επεμβάσεις επί μεσαίωνα

Η τεχνική της αφαίμαξης και της φλεβοτομής

Η τεχνική της αφαίμαξης (blood - letting) με ή χωρίς φλεβοτομή αποτελεί μια από τις δημοφιλέστερες και μακροβιότερες θεραπευτικές τεχνικές στον κόσμο, ξεκινώντας από την αρχαία Αίγυπτο και Ελλάδα και επιβιώνοντας μέχρι και τον 19ο αιώνα. Ιδιαίτερα όμως από την εποχή του Γαληνού (που τη χρησιμοποιούσε κατά κόρον) και καθ’ όλη τη διάρκεια του ευρωπαϊκού μεσαίωνα η αφαίμαξη αποτελεί την πλέον ενδεδειγμένη θεραπευτική μέθοδο για τις περισσότερες παθήσεις.

Η λογική της αφαίμαξης στηρίζεται στη θεωρία περί χυμών και χρησιμοποιείται για την αποβολή της περίσσειας του αίματος από το σώμα του ανθρώπου, όταν αυτό έχει αυξηθεί σε βάρος των υπόλοιπων χυμών και κατά συνέπεια είναι υπεύθυνο για την εκάστοτε αρρώστια του ανθρώπου. Επιπλέον, η θεωρία ότι το αίμα δημιουργείται και καταναλώνεται επί τόπου από έναν οργανισμό, χωρίς να κυκλοφορεί, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κάποιες φορές μπορεί να λιμνάζει στα άκρα δημιουργώντας προβλήματα στην υγεία.

Έτσι, η τομή φλεβών ή κάποιες φορές και αρτηριών στον πήχη του χεριού, στα πέλματα των ποδιών ή ακόμα και στο λαιμό, ήταν κάτι στο οποίο ο ασθενής του μεσαίωνα ήταν συνηθισμένος όταν επισκεπτόταν το γιατρό του, είτε είχε ποδάγρα είτε τον ιό της ευλογιάς είτε μια ημικρανία. Βέβαια, αν ήταν τυχερός, αντί για φλεβοτομή θα χρησιμοποιούνταν βδέλλες για την αφαίμαξη. Όπως και να ‘χει, παρ’ όλο που ο Γαληνός είχε δώσει ένα συγκεκριμένο τύπο για την ποσότητα του αίματος που έπρεπε να αποβληθεί ανάλογα με το φύλο, την ηλικία και τη γενικότερη κατάσταση του ασθενούς, η αφαίμαξη συνήθως δε σταματούσε πριν ο ίδιος ο άρρωστος πέσει λιπόθυμος από την απώλεια αίματος. Παρ’ ολ’ αυτά, η διαχρονικότητα της μεθόδου οφείλεται σε ένα βαθμό στην αποτελεσματικότητά της, και παρ’ όλο που φάνηκε να εγκαταλείπεται κατά τον 20ο αιώνα, σήμερα αρχίζει ξανά να χρησιμοποιείται ως τεχνική σε ορισμένες παθήσεις (π.χ. αιμοχρωμάτωση), αν και αυτή τη φορά με ασφαλή και ανώδυνο τρόπο στο χώρο ενός νοσοκομείου.

Η τεχνική αυτή εφαρμοζόταν για ένα διάστημα όχι μόνο από γιατρούς αλλά και από μοναχούς θεραπευτές, ωστόσο η καθολική εκκλησία απαγόρευσε την εφαρμογή της από τους μοναχούς με απόφαση της Συνόδου του Toursτο 1163. Αυτή η απαγόρευση έδωσε περισσότερη πελατεία και κατά συνέπεια μεγαλύτερη ώθηση στον ήδη αναπτυσσόμενο κλάδο των μπαρμπέρηδων-χειρουργών του μεσαίωνα.

 

Αν και οι γιατροί της εποχής κρατούσαν τις αποστάσεις τους ή και κατηγορούσαν μια τόσο πρακτική, επεμβατική προσέγγιση, ωστόσο οι μπαρμπέρηδες-χειρουργοί του μεσαίωνα αναλάμβαναν να διαχειριστούν πολλά παραπάνω προβλήματα από ένα κακό κούρεμα. Εκτός από τις αφαιμάξεις, η πρακτική τους περιλάμβανε και μια σειρά άλλων επεμβατικών μεθόδων όπως τομές αποστημάτων, εξαγωγές δοντιών, ακόμα και ακρωτηριασμούς άκρων.

Οι στύλοι των μπαρμπέρηδων (barber poles) με το κόκκινο και λευκό χρώμα που ακόμα και σήμερα συναντούμε έξω από κουρεία τόσο της Ευρώπης όσο και της Αμερικής, δεν είναι παρά ο τρόπος με τον οποίον οι μπαρμπέρηδες του μεσαίωνα γνωστοποιούσαν στους περαστικούς ότι εκτός από κούρεμα και ξύρισμα έκαναν και αφαιμάξεις. Το κόκκινο και λευκό χρώμα συμβόλιζε τους ματωμένους επιδέσμους, ενώ ο ίδιος ο στύλος συμβόλιζε το αντικείμενο (π.χ. ένα ξύλο) που έσφιγγε ο ασθενής στο χέρι του κατά τη διάρκεια της αφαίμαξης ώστε να διασταλούν τα αιμοφόρα αγγεία του και να ενισχυθεί η ροή του αίματος.

Καυτηριασμός

Εικονογραφημένη αναπαράσταση των σημείων του σώματος στα οποία μπορεί να εφαρμοστεί η τεχνική του καυτηριασμού. Latin 17403, folio 3r, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Μόναχο.

Όπως γράφει και ο Ιπποκράτης στο τέλος των Αφορισμών, «Ὁκόσα φάρμακα οὐκ ἰῆται, σίδηρος ἰῆται ὅσα σίδηρος οὐκ ἰῆται, πῦρ ἰῆται ὅσα δὲ πῦρ οὐκ ἰῆται, ταῦτα χρὴ νομίζειν ἀνίατα.» (Αφορισμοί VII, 87). Έτσι, όταν αποτυγχάνουν τα φάρμακα και το «σίδερο» (μαχαίρι, νυστέρι κλπ.) σειρά έχει το «πυρ». Στο μεσαίωνα, ο καυτηριασμός αποτελεί μια μάλλον συνηθισμένη τεχνική, κατά την οποία χρησιμοποιείται πυρωμένο σίδερο τόσο για να αφαιρεθεί κάποιος παθολογικός ιστός από το ανθρώπινο σώμα όσο και για να διαχειριστεί ο χειρουργός της εποχής διάφορες παθολογικές καταστάσεις όπως τις αιμορροΐδες και το σταμάτημα μιας αιμορραγίας. Πράγματι, ο καυτηριασμός αποτελεί ήδη από τότε μια δημοφιλή αιμοστατική μέθοδο, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις τραυμάτων καθώς και μετά από ακρωτηριασμούς. Επίσης, καθ’ υπόδειξη τόσο του Κέλσου όσο και άλλων μεταγενέστερων γιατρών ο καυτηριασμός χρησιμοποιείται σαν τεχνική και για τη θεραπεία της οφθαλμίας, μιας σοβαρής φλεγμονής του ματιού που εκείνη την εποχή θεωρείται πως απορρέει από την παθολογική ροή χυμών από το κεφάλι προς τα μάτια. Σε αυτήν την περίπτωση, ο καυτηριασμός εφαρμόζεται στο μετωπιαίο οστό του εγκεφάλου, αφού πρώτα το σημείο έχει ξυριστεί, ενώ στη συνέχεια γίνεται απόξεση της εσχάρας για την απομάκρυνση του νεκρού ιστού. Η χρήση αυτής της μεθόδου επιβεβαιώνεται και από αρχαιολογικά ευρήματα.

Άλλες επεμβατικές μέθοδοι της εποχής περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων:

  • την αφαίρεση καταρράκτη με καταβύθιση (τεχνική που χρησιμοποιείται ήδη από τον 6ο π.Χ. αιώνα και δυστυχώς θα συνεχιστεί μέχρι και τον 20ο αι.), χρησιμοποιώντας ένα αιχμηρό αντικείμενο για την αποκοπή του φακού και την εξώθησή του στον οπίσθιο θάλαμο του οφθαλμού.
  • Για την αντιμετώπιση της επίσχεσης ούρων λόγω αφροδίσιων νοσημάτων ή άλλων λοιμώξεων, σε μια εποχή που τα αντιβιοτικά είναι ανύπαρκτα, χρησιμοποιούνται μεταλλικοί ουροκαθετήρες για τη διευκόλυνση της αποβολής των ούρων.
  • Για την αντιμετώπιση κρυολογημάτων ή άλλων παθήσεων που σχετίζονται με την ανισορροπία των χυμών, ο μεσαιωνικός άνθρωπος χρησιμοποιεί και τις βεντούζες, με παρόμοιες τεχνικές όπως αυτές που χρησιμοποιούνται μέχρι και στις μέρες μας (συνήθως στην ελληνική επαρχία, από τις εμπειρικές γνώσεις των ηλικιωμένων γυναικών) για την ώθηση του αίματος προς την επιφάνεια του σώματος, με ή χωρίς την τομή του δέρματος για την ευκολότερη αποβολή του.
  • Υπάρχουν αναφορές και για καισαρικές τομές, οι οποίες γίνονταν συνήθως όταν πέθαινε η μητέρα κατά τη διάρκεια του τοκετού. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, προτιμάται ο φυσιολογικός τοκετός, αν και οι γυναίκες προτρέπονται από την εκκλησία να «διευθετήσουν τις υποθέσεις τους» και να εξομολογηθούν τις αμαρτίες τους, λόγω της αυξημένης θνητότητας κατά τον τοκετό που παρατηρείται εκείνη την περίοδο.

Βιβλιογραφία / Πηγές:

- Ιπποκράτης, Περί φύσιος ανθρώπου, σ. 299 κ.ε., Σειρά «Αρχαίοι Συγγραφείς», εκδόσεις Ζήτρος, Αθήνα 2000

- J. Boulogne, Medical myths and notions in Ancient Greece, Med. Nowozytna, 2001;8(2):33-52.

- Ν. Πολίτη, Ειρήνευση, σ. 280, αυτοέκδοση, Αθήνα 1997

- Antonio Fornaciari et al, Surgery in the early middle ages: Evidence of cauterisation from Pisa, Siena and Pisa, Italy

- Plinio Prioreschi, Medieval Medicine, p. 143, Horatius Press, 2003

- Wikipedia


Τα Cookies μας επιτρέπουν να σας προσφέρουμε μια καλύτερη και ασφαλέστερη εμπειρία κατά τη χρήση του δικτυακού μας τόπου. Συνεχίζοντας την περιήγηση στο Historical Quest αποδέχεστε τη χρήση Cookies. Για περισσότερες πληροφορίες παρακαλούμε διαβάστε τους Όρους Χρήσης & Απορρήτου.