Σύνδεση

Σύνδεση

Γάλλοι Στρατιώτες - Η Μάχη του Βερντέν

Δύο από τις μεγαλύτερες μάχες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, οι μάχες του Βερντέν και του Σομ ξεχώρισαν αναμφίβολα. Η σπουδαιότητα τους ως προς την εξέλιξη των επιχειρήσεων στο Δυτικό Μέτωπο, ο πρωτοφανής αριθμός των απωλειών, οι καινοτομίες που εισήγαγαν στη στρατιωτική τακτική, το αδιέξοδο που προκάλεσαν, η σύνδεση με τα μετόπισθεν και ο αντίκτυπος που είχαν στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων που έλαβαν μέρος, είναι μερικοί από αυτούς. Επίσης, ήταν δύο επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα την ίδια χρονιά και έχουν άμεση σχέση μεταξύ τους, σε σημείο που θα μπορούσε, μάλιστα, να ισχυριστεί κανείς ότι η μία προκάλεσε την άλλη.

Πρόλογος

Στις 16 Φεβρουαρίου 2004 το γερμανικό περιοδικό Spiegel κυκλοφόρησε με εξώφυλλο μία φωτογραφία που απεικόνιζε τον Κάιζερ και το Χίτλερ. Από κάτω είχε τεθεί ένα ερώτημα που έλεγε «Ο δεύτερος Τριακονταετής Πόλεμος;». Ανατρέχοντας, λοιπόν, φευγαλέα στο παρελθόν μπορούμε εύκολα να διαπιστώσουμε ό,τι αν ο «πρώτος» Τριακονταετής Πόλεμος άλλαξε την Ευρώπη, ο «δεύτερος» άλλαξε τον κόσμο. Στις γραμμές που ακολουθούν θα μας απασχολήσουν δύο πτυχές του Μεγάλου Πολέμου, ο οποίος για πολλούς ιστορικούς αποτελεί και την επίσημη έναρξη του ευρωπαϊκού 20ου αιώνα. Όπως επισημαίνει κι ο Jack Roth: «Ο πόλεμος δεν ήταν μια διακοπή ούτε παρένθεση στην κανονική πορεία της ιστορίας, όπως έτειναν να είναι οι περιορισμένοι σε έκταση και συχνά μακροχρόνιοι πόλεμοι του 18ου αιώνα. Ο πόλεμος ήταν μία πραγματικά επαναστατική εμπειρία. Το 1789 ξεκίνησε με επανάσταση κι έληξε με πόλεμο, ενώ το 1914 ξεκίνησε με πόλεμο κι έληξε με επανάσταση»1.

Η Δολοφονία του Φραγκίσκου Φερδινάνδου της Αυστρίας. Ο Φραγίσκος Φερδινάνδος των Αψβούργων (18 Δεκεμβρίου 1863 - 28 Ιουνίου 1914) ήταν αρχιδούκας και διάδοχος της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας.

Οι αλυσιδωτές αντιδράσεις που πυροδοτήθηκαν από τη δολοφονία του Φραγκίσκου Φερδινάνδου προκάλεσαν κοσμογονικές αλλαγές που εκείνη τη χρονική στιγμή κανείς δεν μπορούσε προβλέψει. Η κατάρρευση τεσσάρων παλαιών αυτοκρατοριών, η εγκαθίδρυση του κομμουνισμού στη Ρωσία, η κρίση του φιλελεύθερου προτύπου, το τέλος της belle époque, η ανάσχεση της πίστης στο θετικισμό και την απρόσκοπτη πρόοδο, η απώλεια της πρωτοκαθεδρίας των ευρωπαϊκών κρατών και η ανάδυση νέων πρωταγωνιστών στο διεθνές στερέωμα, ήταν μερικές από τις κατακλυσμιαίες επιπτώσεις του «σεισμού» που ξέσπασε τον Αύγουστο του 1914.

Δύο από τις μεγαλύτερες μάχες του πολέμου, οι μάχες του Βερντέν και του Σομ ξεχωρίζουν αναμφίβολα για την σπουδαιότητα τους ως προς την εξέλιξη των επιχειρήσεων στο Δυτικό Μέτωπο. Ο πρωτοφανής αριθμός των απωλειών, οι καινοτομίες που εισήγαγαν στη στρατιωτική τακτική, το αδιέξοδο που προκάλεσαν, η σύνδεση με τα μετόπισθεν και ο αντίκτυπος που είχαν στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων που έλαβαν μέρος, είναι μερικοί από αυτούς. Επίσης, ήταν δύο επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα την ίδια χρονιά και έχουν άμεση σχέση μεταξύ τους, σε σημείο που θα μπορούσε, μάλιστα, να ισχυριστεί κανείς ότι η μία προκάλεσε την άλλη.

Ο απολογισμός αυτών των μαχών ανέρχεται σε εκατομμύρια νεκρούς και τραυματίες. Το όφελος ήταν μερικά χιλιόμετρα γης τα οποία μετά από μερικές ημέρες χάθηκαν. Αυτό εγείρει τη λογική απορία ότι μήπως ο κόσμος, και ιδίως οι ευρωπαϊκές χώρες, έχασαν τα λογικά τους και αποφάσισαν να θυσιάσουν τον ανθό της εποχής τους, χωρίς σκοπό και αιτία ή είχε συμβεί κάτι άλλο; Μήπως είχαν αλλάξει οι οροί του παιχνιδιού; Μήπως ο κόσμος βρισκόταν σε ένα μεταβατικό στάδιο, στο μεταίχμιο μιας εποχής και την αρχή μιας νέας πού κοίταζε με αμηχανία;

Όλα αυτά τα ερωτήματα, αναπόφευκτα, συναποτελούν ένα μεγαλύτερο ζήτημα στον ιστορικό και το σύγχρονο παρατηρητή που συμπυκνώνεται σε ένα μεγάλο γιατί. Μία, σχετικά, επιφανειακή προσέγγιση θα τα απέδιδε όλα αυτά ως απότοκα μιας εκτεταμένης ειρήνης, ενός ακραίου μιλιταρισμού, μιας εθνικιστικής τρέλας ή ενός πολυεπίπεδου (ιμπεριαλιστικού, οικονομικού και πολιτικού) ανταγωνισμού κλείνοντας εδώ τη συζήτηση.  Ωστόσο, η ερμηνεία αυτή δεν επαρκεί. Για το λόγο αυτό θα σκιαγραφήσουμε και θα δούμε τους τρόπους που ανταποκρίθηκαν σε αυτή την πρόκληση, όχι μόνο οι κύριοι παίκτες, αλλά οι οικονομίες, οι κοινωνίες και οι πολιτικές που για πρώτη φορά ήταν αναπόσπαστος κρίκος σε μια διαδικασία που ως τότε, λίγο έως πολύ, ήταν θέμα των στρατιωτικών επιτελείων. Στόχος είναι να μπορεί ο αναγνώστης να προσεγγίσει το Βερντέν και το Σομ, υπό διαφορετικό πρίσμα, κι όχι μόνο σαν ένα πεδίο όπου νέοι άνδρες μετατρέπονταν σε τροφή για τα κανόνια. Ο Μεγάλος Πόλεμος, δεν ήταν απλώς ο πρώτος παγκόσμιος αλλά και ο πρώτος ολοκληρωτικός πόλεμος. Αυτό που απομένει να δούμε είναι πως οι δύο μεγαλύτερες μάχες του 1916 συνέδραμαν στη μεταμόρφωση του ως τέτοιο.

Σύντομη επισκόπηση των κυριότερων στρατιωτικών εξελίξεων ως το τέλος του 1915

Γερμανοί στρατιώτες σε βαγόνι τρένου - Πρώτος Παγκόμιος Πόλεμος

Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, το καλοκαίρι του 1914, υπήρχε μία περιρρέουσα αισιοδοξία. Οι στρατιώτες οδηγούνταν στο μέτωπο με τυμπανοκρουσίες και εμβατήρια. Μεγαλειώδεις συγκεντρώσεις στο Βερολίνο, το Παρίσι, το Λονδίνο και τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες έδιναν το στίγμα μιας γρήγορης και συντριπτικής νίκης που θα έθετε ένα οριστικό τέλος στην αβεβαιότητα που είχε προκύψει την τελευταία δεκαπενταετία. Οι στρατιώτες του Κάιζερ έγραφαν με κιμωλία στα βαγόνια των τρένων : «Προς το Παρίσι».

Η κινητοποίηση των εμπόλεμων ήταν μαζική με στόχο ένα γρήγορο και συντριπτικό πλήγμα που θα παρέλυε τον αντίπαλο. Οι Αυστριακοί ήδη από τα τέλη του Ιούλιου βομβάρδιζαν το Βελιγράδι, ενώ η Γερμανία ενεργοποίησε το σχέδιο Σλίφεν2 πραγματοποιώντας επίθεση στη Γαλλία μέσω του Βελγίου. Η Ρωσία με τη σειρά της, εκμεταλλευόμενη την ενασχόληση της αντιπάλου της στο Δυτικό Μέτωπο εισέβαλλε στην Ανατολική Πρωσία. Έως εκείνη τη χρονική στιγμή ο πόλεμος επιβεβαίωνε τις προβλέψεις των στρατιωτικών καθώς λάμβανε χώρα σε ανοιχτό πεδίο και η ευελιξία επέτρεπε τις μεγάλες προελάσεις. Οι προσδοκίες αυτές, όμως, έμελε να διαψευστούν με το χειρότερο τρόπο. Ο γερμανικός στρατός αφού σύντομα έκαμψε την αντίσταση των Βέλγων κατάφερε έως το Σεπτέμβρη να καταγάγει μια σειρά από σημαντικές νίκες σε γαλλικό έδαφος. Όμως τις αρχές του ίδιου μήνα, και όταν πλέον πλησίαζε σε απόσταση αναπνοής το Παρίσι, οι Γάλλοι με τη συνδρομή των Βρετανών εξαπέλυσαν μια αποφασιστική αντεπίθεση στον ποταμό Μάρνη αναχαιτίζοντας την προέλαση του. Η μάχη αυτή απέβη καθοριστική διότι μετά από λίγες ημέρες οι Γερμανοί αποφάσισαν να τροποποιήσουν, εν μέρει, το επιθετικό τους δόγμα, αποφασίζοντας πρωτίστως να διαφυλάξουν τα κατειλημμένα εδάφη. Με αποτέλεσμα στις 15 Σεπτεμβρίου τα πρώτα χαρακώματα να κάνουν την εμφάνιση τους3.Τον επόμενο μήνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία τέθηκε στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών βομβαρδίζοντας ρωσικά λιμάνια στην Οδησσό, και παράλληλα ξέσπασαν εχθροπραξίες στις αποικίες. Στο Ανατολικό Μέτωπο η γρήγορη προέλαση των ρωσικών όπλων διακόπηκε από την εξαιρετικά ενορχηστρωμένη αντεπίθεση των στρατηγών Χίντεμπουργκ και Λούντεντορφ, στη μάχη του Τάνενμπεργκ, οδηγώντας τα στρατεύματα του τσάρου σε μια συντριπτική ήττα. Το Δεκέμβριο οι δυνάμεις του Φραγκικού Ιωσήφ έμπαιναν στην πρωτεύουσα της Σερβίας.

Χριστούγεννα 1915

Παρόλα αυτά, τα πρώτα Χριστούγεννα βρήκαν τους στρατιώτες να μην έχουν χάσει τον οπτιμισμό τους. Μάλιστα, σε ένα τομέα του Δυτικού μετώπου σύναψαν με δική τους πρωτοβουλία μια ιδιότυπη εκεχειρία. Βγήκαν από τα χαρακώματα, ευχήθηκαν «Καλά Χριστούγεννα», τραγούδησαν την «Άγια Νύχτα», έπαιξαν ποδόσφαιρο και αντάλλαξαν δώρα. Γρήγορα όμως αυτή η ευχάριστη παρένθεση έκλεισε. Οι εμπνευστές της οδηγήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα με συνοπτικές διαδικασίες. Το 1915 θα άφηνε πίσω του τις κόρωνες της γρήγορης νίκης και θα ξεδίπλωνε σταδιακά το φάσμα του τέλματος. Το νέο έτος στιγμάτισε την Αντάντ από μία καταστρεπτική απόβαση στη χερσόνησο της Καλλίπολης, και στο Δυτικό Μέτωπο οι θέσεις παγιώνονταν ολοένα και πιο πολύ μετατρέποντας τον πόλεμο σε ένα στατικό πεδίο φθοράς. Οι πεδιάδες της Υπρ, του Αρτουά και της Καμπανίας θα γίνονταν τάφος για χιλιάδες στρατιώτες. Στο μεσοδιάστημα η Ιταλία και η Βουλγαρία έλαβαν θέσεις στο πλευρό της Αντάντ και των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, αντίστοιχα, ολοκληρώνοντας τον κυρίως κορμό των δύο συνασπισμών. Αυτά, σχηματικά, ήταν τα κυριότερα στρατιωτικά γεγονότα ως τα τέλη του 1915. Ο τρίτος χρόνος του πολέμου θα επισκιαζόταν από τη μοιραία απόφαση του επικεφαλής του γερμανικού επιτελείου, στρατηγού Έριχ φον Φαλκενχάιν4, να εξαπολύσει μια κολοσσιαία επίθεση στο οχυρό του Βερντέν.

Η Μάχη του Βερντέν

Γερμανοί στρατιώτες με αντιασφυξιογόνες μάσκες στα χαρακώματα του Βερντέν το 1916

Η αυγή του νέου πολεμικού έτους είχε εγείρει αρκετά ερωτήματα. Αν και σε γενικές γραμμές ο γερμανικός στρατός είχε καταγράψει πολλές επιτυχίες στο ενεργητικό του και οι δυνάμεις της Αντάντ βρίσκονταν σε μία φάση αναδίπλωσης, σταδιακά προέκυπτε ένα διακύβευμα για το επιτελείο του Κάιζερ. Ο φον Φαλκενχάιν γνώριζε πολύ καλά ότι ένας παρατεταμένος βιομηχανικός πόλεμος ήταν κάτι στο οποίο η χώρα του δε θα μπορούσε να ανταποκριθεί, επί ίσοις όροις, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Η έλλειψη υπερπόντιων αποικιών, η κυριαρχία του βρετανικού ναυτικού και οι ανάγκες ανεφοδιασμού της Αυστροουγγαρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την καθιστούσαν σε επισφαλή θέση. Επίσης, επικρατούσε ένας έντονος προβληματισμός σχετικά με το τί θα συνέβαινε αν οι Κεντρικές δυνάμεις δέχονταν μια συνδυασμένη επίθεση. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον γεννήθηκε η ιδέα μιας αποφασιστικής επίθεσης στο Βερντέν. Η συλλογιστική του σχεδίου, του Γερμανού στρατηγού, ήταν να παρασύρει τη Γαλλία σε μια καθοριστική σύγκρουση που θα επέφερε το τέλος του γαλλικού στρατού. Μία ενδεχόμενη επιτυχία θα οδηγούσε τους Βρετανούς σε συνθηκολόγηση ή όπως υποστήριζε: «η Αγγλία πρέπει να χτυπηθεί μέσα από το καλύτερο σπαθί της, τη Γαλλία, το συντομότερο δυνατό»5.

Το Βερντέν μια πόλη της βορειοανατολικής Γαλλίας που βρίσκεται στις όχθες του ποταμού Μεύση και ελέγχει τη βόρεια είσοδο της πεδιάδας της Καμπανίας, που οδηγεί κατευθείαν στο Παρίσι, υπήρξε από την εποχή της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πεδίο σκληρών συγκρούσεων. Από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα είχε πλαισιωθεί από ένα δίκτυο συμπληρωματικών οχυρών. Ωστόσο, την παρούσα χρονική στιγμή δεν αποτελούσε ένα σημαντικό στρατιωτικό στόχο. Σε αυτό είχε συντελέσει και η διαταγή του επικεφαλής του γαλλικού επιτελείου στρατάρχη Ζοφρ, τον Αύγουστο του 1915, να απογυμνωθεί από τα βαρέα πυροβόλα του που θα έπρεπε να μεταφερθούν σε άλλα σημεία του μετώπου. Είναι χαρακτηριστικό ότι παρά την έντονη κινητικότητα που εντοπίστηκε στην περιοχή, τις παραμονές της επίθεσης, η γαλλική στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών δεν αντιλήφθηκε έως την ύστατη στιγμή το παραμικρό6.

Έριχ φον Φαλκενχάιν Φαλκενχάιν, (Erich von Falkenhayn, Γκράουντεντς, Δυτική Πρωσία 1861 – Πότσνταμ, Βρανδεμβούργο 1922). Γερμανός στρατηγός και επικεφαλής του γερμανικού επιτελείου για τα δύο πρώτα χρόνια του Ά ΠΠ

Ο φον Φαλκενχάιν είχε υπόψιν του τις παραπάνω παραμέτρους. Δεν τον απασχολούσε να καταλάβει την πόλη. Βασική προτεραιότητα της επιχείρησης Gericht(όπως ήταν και η κωδική της ονομασία), ήταν να οδηγήσει τους Γάλλους να υπερασπιστούν το Βερντέν, μέχρις εσχάτων, σε μια μάχη που θα είχε ως αποτέλεσμα την αφαίμαξη και την οριστική καταστροφή του στρατού τους. Έχοντας την εμπειρία των προηγούμενων χρόνων προχώρησε σε δύο σημαντικές καινοτομίες. Η πρώτη ήταν η αναβάθμιση του ρόλου του πυροβολικού. Η επίθεση θα ξεκινούσε με ένα πρωτοφανές βομβαρδισμό των εχθρικών θέσεων από εκρηκτικά υψηλής ισχύος, που ως στόχο είχαν να κονιορτοποιήσουν την αντίπαλη άμυνα, ώστε η επέλαση του πεζικού να γίνει με τις μικρότερες δυνατές απώλειες8. Η δεύτερη ήταν η συμπύκνωση του εύρους του μετώπου. Τα πυρά των βομβαρδισμών θα επικεντρώνονταν σε ένα μήκος, όχι περισσότερο από 12χλμ, με σκοπό τις μεγαλύτερες δυνατές απώλειες. Επίθεση θα εξαπολυόταν μόνο από τη ανατολική πλευρά του ποταμού. Την αποστολή ανέλαβε να φέρει σε πέρας η 5η στρατιά του Πρίγκιπα-Διαδόχου Γουλιέλμου με επιτελάρχη τον αρχιστράτηγο Σμιντ φον Κνόμπελσντόρφ.

Γερμανοί στρατιώτες επιτίθονται με χειροβομβίδες στα χέρια, Μάχη του Βερντέν, Μάρτιος 1916

Στις 21 Φεβρουαρίου 1916 και ώρα 07.45 η επιχείρηση τέθηκε σε εφαρμογή9. Για πρώτη φορά στα παγκόσμια στρατιωτικά χρονικά εξαπολύθηκε ένας βομβαρδισμός τέτοιας κλίμακας10. Πάνω από 1.200 γερμανικά πυροβόλα, όλων των διαμετρημάτων, έβαλαν τις γαλλικές θέσεις για 9 ώρες. Στις 16.00 το πρώτο κύμα του γερμανικού πεζικού εφόρμησε στα γαλλικά οχυρά. Ο γερμανικός στρατός, αρχικά, επιτέθηκε στο Μπουά Ντε Κορ. Εκεί η μεγαλειώδης αντίσταση που προέβαλαν, τα μόλις 3 καταπονημένα τάγματα, του ηρωικού αντισυνταγματάρχη Ντριάν έδωσε στους Γάλλους επιτελείς ζωτικό χρόνο. Στις 25 του ίδιου μήνα έπεσε το οχυρό Ντουομόν. Έως τις αρχές Μαρτίου οι Γερμανοί προήλαυναν σε ένα μικρό εύρος, ωστόσο συνάντησαν πολύ σκληρή αντίσταση. Η υπεραισιοδοξία του επιτελείου αποδείχτηκε μάταιη. Η πτώση του Ντουομόν οδήγησε τους Γάλλους σε αφύπνιση. Ο στρατάρχης Ζοφρ θα επέλεγε ως επικεφαλής άμυνας για την περιοχή έναν αξιωματικό που θα άφηνε την προσωπική του σφραγίδα στη μάχη, τον Ανρί Φιλίπ Πεταίν. Αποστολή του ήταν να υπερασπιστεί τις θέσεις μέχρι τον τελευταίο άνδρα. Η μάχη του Βερντέν από εκεί κι έπειτα θα έπαιρνε τη μορφή διελκυστίνδας. Οι αντίπαλοι θα έριχναν τεράστιες ποσότητες ανθρώπινου δυναμικού και υλικών εφοδίων σε μια αναμέτρηση που εξελίχτηκε σε εθνική υπόθεση για τους Γάλλους. Άμεση επιδίωξη τους ήταν, παρά τις μεγάλες απώλειες, να διεξαγάγουν συνεχείς αντεπιθέσεις, οι οποίες θα κρατούσαν σε εκγρήγορση τους στρατιώτες και θα προκαλούσαν συστηματικές απώλειες στον εχθρό.

Ο Γάλλος στρατηγός Ρομπέρ Νιβέλ (15 Οκτωβρίου 1856 – 22 Μαρτίου 1924)

Σχηματικά, έως τον Ιούνιο η μάχη συνεχίστηκε με αμείωτη ένταση. Οι Γερμανοί κατέλαβαν το ύψωμα του Μορτ Ομ και ύστερα από μια σκληρή πολιορκία, στις 8 του ίδιου μήνα, κατέλαβαν και το οχυρό Βο. Στις 23 ο γερμανικός βομβαρδισμός έπαυσε και το γερμανικό πεζικό, μετά από έφοδο, εκπόρθησε την οχυρή θέση Τιαμόν και το χωριό Φλερύ11. Όμως απ' ότι αποδείχτηκε αυτή η ημερομηνία στάθηκε ένα κομβικό σημείο για την εξέλιξη της μάχης. Επρόκειτο για την τελευταία ευκαιρία που παρουσιάστηκε στους Γερμανούς να προκαλέσουν ένα αποφασιστικό πλήγμα στους αντιπάλους τους. Όμως δεν τα κατάφεραν. Η 23η του Ιουνίου θα συνέπιπτε χρονικά με την ιστορική διαταγή που εξέδωσε ο Γάλλος στρατηγός Ρομπέρ Νιβέλ: «Δεν θα περάσουν»12. Τον Ιούλιο τα δεδομένα είχαν, πλέον, αλλάξει. Η εκστρατεία των Βρετανών στο Σομ ανάγκασε τους Γερμανούς να αποδεσμεύσουν εφεδρείες δίνοντας στους Γάλλους την πρωτοβουλία κινήσεων. Ήταν η στιγμή που οι επιδιώξεις του φον Φαλκενχάιν έπεσαν στο κενό. Το Βερντέν μετατράπηκε σε ένα φρικιαστικό πεδίο όπου ανθρώπινες εκατόμβες θυσιάζονταν για μερικές σπιθαμές γης. Η τροπή που πήραν τα πράγματα θα στοίχιζαν τη θέση σ' αυτόν, και τον επιτελάρχη φον Κνόμπελσντόρφ, που αντικαταστάθηκαν από τους Χίντεμπουργκ και Λούντεντορφ. Σταδιακά από το τέλος του καλοκαιριού του 1916, αν και οι Γερμανοί διαφύλαξαν σθεναρά τις κατειλημμένες θέσεις, άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια κόπωσης. Στις 21 Οκτωβρίου ο Γάλλος αρχιστράτηγος Νιβέλ εκδήλωσε την αντεπίθεσή του. Μέχρι τις 18 Δεκεμβρίου 1916 οι Γερμανοί είχαν υποχωρήσει στο αρχικό σημείο εκκίνησης τους. Η μάχη του Βερντέν είχε τελειώσει. Σχεδόν ένα εκατομμύριο άνδρες, κι από τις δυο πλευρές, είχαν χάσει τη ζωή τους13. Η επιχείρηση «Gericht» είχε στεφθεί από αποτυχία.

 

1. Jack Roth (επιμέλεια), World War I, a turning point in modern history; essays on the significance of the war, Knopf, New York , 1967, σ. 131.
2. Φέρει το όνομα του στρατάρχη Άλφρεντ φον Σλίφεν που το επινόησε. Περιεχόμενο του σχεδίου ήταν η διεξαγωγή μάχης σε δύο μέτωπα, η οποία προέβλεπε μια ταχυτάτη επίθεση στη Γαλλία μέσω των Κάτω Χωρών και έπειτα μεταφορά των στρατευμάτων στο ανατολικό μέτωπο για την αντιμετώπιση της Ρωσίας.
3. Serge Berstein – Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης: Η ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των εθνών 1815-1919, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997, σ. 268-269.
4. Ο οποίος είχε αντικαταστήσει από τις 14 Σεπτεμβρίου 1914 το στρατηγό Χέλμουτ φον Μόλτκε.
5. C.R.M.F Cruttwell, A History of Great War1914-1918, Paladin Books, London, 1982, σ.239.
6. William Martin, Η Μάχη του Βερντέν, μτφ. Βαγγέλης Στεργιόπουλος, Γκοβόστης, Αθήνα, 2012, σ.49-50.
7. Gericht (Τόπος εκτελέσεων).
8. Το δόγμα αυτό μετέπειτα θα έπαιρνε την ονομασία: «το πυροβολικό καταστρέφει το πεζικό καταλαμβάνει».
9. Ύστερα από μια διήμερη αναβολή λόγω καιρικών συνθηκών.
10. Αξίζει να σημειωθεί ότι βομβαρδισμός αντίστοιχος του Βερντέν έλαβε χώρα το Νοέμβριο του 1942 στη μάχη του Ελ Αλαμέιν, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις σφυροκόπησαν το Άφρικα Κορπ του Στρατάρχη Έρβιν Ρόμελ.
11. William Martin, Η Μάχη του Βερντέν, μτφ. Βαγγέλης Στεργιόπουλος, Γκοβόστης, Αθήνα, 2012, σ.18.
12. Stuart Robson, Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Σπυρίδων Πλουμίδης, Πατάκης, Αθήνα, 2009, σ.136.
13. firstworldwar.com, http://www.firstworldwar.com/battles/verdun.htm.

Βιβλιογραφία

1. Jack Roth (επιμέλεια), World War I, a turning point in modern history; essays on the significance of the war, Knopf, New York , 1967.
2. C.R.M.F Cruttwell, A History of Great War1914-1918, Paladin Books, London, 1982.
3. Janet Watson, Fighting Different Wars: Experience, Memory, and the First World War in Britain, Cambridge University Press, 2004.
4. Liddell Hart, History of the First World War, Pan Books, London, 1972.
5. Winston Churchill (abridged and revised), The World Crisis 1911-1918, Macmillan, London , 1943.
6. Cyril Falls, The Great War, Capricorn Books, USA, 1961.
7. Martin Middlebrook, The first day on the Somme, Penguin Books, London, 1971.
8. William Martin, Η Μάχη του Βερντέν, μτφ, Βαγγέλης Στεργιόπουλος, Γκοβόστης, Αθήνα, 2012.
9. Paul Kennedy, Το Κοινοβούλιο του Ανθρώπου, μτφ. Γιώργος Θεοδωρόπουλος, Λιβάνης, Αθήνα, 2006.
10. Stephen Weir, Οι χειρότερες αποφάσεις στη ιστορία και οι άνθρωποι που τις πήραν, μτφ. Χριστίνα Σωτηροπούλου, Κλειδάριθμος, Αθήνα, 2010.
11. Γιώργος Μαργαρίτης (συλλογικό), Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ, Η ΦΡΙΚΗ, Ο ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, «Ε» ΙΣΤΟΡΙΚΑ, ΑΘΗΝΑ.
12. Sidney Rogerson, Στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Αναμνήσεις από τη Μάχη του Σομ – 1916, μτφ. Σωτήρης Αγάπιος, Ιωλκός, Αθήνα, 2009.
13. J.H.J Andriessen, Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Εκδόσεις Καρακώτσογλου, Αθήνα, Καρακώτσογλου, 2006.
14. Luciano Garibaldi, ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ, ΜΤΦ. Μαρία Μπουζάλα, ΠΗΓΑΣΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ, Αθήνα, 2009.
15. John Keegan, ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ, μτφ. Αθανάσιος Ζάβαλος, Κέδρος, Αθήνα, 2010.
16. Stuart Robson, Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Σπυρίδων Πλουμίδης, Πατάκης, Αθήνα, 2009.
17. Eric Hobsbawm, Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ, μτφ. ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΠΕΤΑΝΓΙΑΝΝΗΣ, Θεμέλιο, Αθήνα, (θ' έκδοση), 2006.
18. Michael Howard, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, μτφ. Χρύσα Τσαλικίδου, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2004.
19. Serge Berstein – Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης: Η ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των εθνών 1815-1919, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997.

Ιστοσελίδες

1. http://www.firstworldwar.com
2. Deutsche Welle, http://www.today-in-history
3. http://www.bbc.co.uk/history
4. http://www.ww1propaganda.com
5. http://www.wikipedia.org/

Κινηματογραφικές ταινίες

1. Steven Spielberg, Το άλογο του πολέμου, 2011.


Ο/Η συγγραφέας εχει γράψει επίσης το βιβλίο:
Τα Cookies μας επιτρέπουν να σας προσφέρουμε μια καλύτερη και ασφαλέστερη εμπειρία κατά τη χρήση του δικτυακού μας τόπου. Συνεχίζοντας την περιήγηση στο Historical Quest αποδέχεστε τη χρήση Cookies. Για περισσότερες πληροφορίες παρακαλούμε διαβάστε τους Όρους Χρήσης & Απορρήτου.