Ο τρόπος που εξελίχθηκε το Δυτικό μέτωπο μέσα από τις δυο αποφασιστικές μάχες του 1916 αποκρυστάλλωσε τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της νέας μορφής πολέμου. Η έλευση του 1917 πέρα από την κόπωση και την ηθική κάμψη που επέφερε, θα μεταμόρφωνε αυτή την αναμέτρηση σε ένα αγώνα αντοχής από τον οποίο ο νικητής θα κέρδιζε τα πάντα. Ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του δε θα είχε μόνον επιφανειακές επιπτώσεις σε συνοριακές γραμμές, αλλά θα ξεκινούσε ένα μετασχηματισμό που θα άφηνε οριστικά πίσω του τον μακρό 19ο αιώνα.

Σημασία

Οι αναγνώσεις που μπορούν να γίνουν για τη σημασία του Βερντέν και του Σομ είναι πολλαπλές. Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ στο βιβλίο με τίτλο «The World Crisis» προσπαθεί να σκιαγραφήσει τα κίνητρα που ώθησαν το γερμανικό επιτελείο να προχωρήσει στη επίθεση στο Βερντέν και μας δίνει μια πολύ εύστοχη περιγραφή: « Δεν επιδιώκουμε το Βερντέν[...] Ο σκοπός μας είναι πολύ διαφορετικός. Επιδιώκουμε να κατατροπώσουμε ένα στρατό, όχι να προκαλέσουμε ένα ρήγμα, να πλήξουμε το ηθικό ενός έθνους, κι όχι να σπάσουμε μια αμυντική γραμμή»³⁷. Η προσέγγιση αυτή είναι πολύ σημαντική διότι μας βοηθά να ξεδιαλύνουμε το γεγονός ότι η υπεράσπιση του Βερντέν ήταν, πρωτίστως, συμβολικής σημασίας. Οι Γάλλοι «σήκωσαν το γάντι» κι ανταποκρίθηκαν με όλες τους τις δυνάμεις στην πρόκληση του Φαλκενχάιν.

Στον αντίποδα, το Σομ υπήρξε σημείο σταθμός στην ιστορία του βρετανικού στρατού διότι για πρώτη φορά δοκιμάστηκαν στην κόλαση του πολέμου οι άνδρες που είχαν καταταγεί εθελοντικά το 1914. Οι επονομαζόμενες κι ως «Μονάδες του Κίτσενερ» θα έπαιρναν το βάπτισμα του πυρός την 1η Ιουλίου 1916. Τί ήταν όμως αυτό που τις καθιστούσε διαφορετικές; Ο Cyril Falls³⁸ επισημαίνει ότι επρόκειτο για νεαρούς άνδρες που είχαν στρατολογηθεί από τις ίδιες κοινότητες που ζούσαν στην πολιτική τους ζωή. Άνθρωποι απ' όλα τα κοινωνικά στρώματα, έτοιμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους, συγκρότησαν «τάγματα από φίλους» και με ένα πρωτόγνωρο πατριωτικό ενθουσιασμό πορεύονταν για να υπερασπιστούν την τιμή του στέμματος. Η ιδέα αυτή φαινόταν μοναδική. Όμως, η φρίκη του Σομ θα επανέφερε απότομα την πραγματικότητα. Ολόκληρα χωριά και κωμοπόλεις ξεκληρίστηκαν από τον ανδρικό πληθυσμό τους στο βωμό της μάχης. Ένας έγκριτος στρατιωτικός ιστορικός ο John Keegan, σε μια μελέτη του για τη μάχη του Σομ, προβαίνει σε ένα ανατριχιαστικό παραλληλισμό συγκρίνοντας την με τα ναζιστικά κρεματόρια διατυπώνοντας τον εξής συλλογισμό: « Και παρόλο που η εξομοίωση αυτή θα μπορούσε να μοιάζει στα μάτια ενός ακαδημαϊκού παρατηρητή ως ανιστόρητη, υπάρχει κάτι που όντως θυμίζει το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Τρεμπλίνκα σε όλες τις περιγραφές των συγκρούσεων της 1ης Ιουλίου - όλες αυτές οι σειρές των πειθήνιων νεαρών ανδρών με τις ρυπαρές στολές, που φορτωμένοι στις πλάτες και με τον αριθμό τους σταμπαρισμένο στο σβέρκο προχωρούσαν με ασήκωτα βήματα σε ένα γυμνό, καψαλισμένο τοπίο προς το θάνατο, που τους περίμενε στα συρματοπλέγματα»³⁹.

Όμως, παρά τις επιμέρους επισημάνσεις μπορούμε να δούμε και τις επιπτώσεις τους ως ένα ενιαίο σύνολο. Ο πόλεμος μετά το χειμώνα του 1916 θα άλλαζε οριστικά ρώτα. Καταρχάς, απομακρύνθηκε και η τελευταία αυταπάτη για τη διάρκεια του. Προκλήθηκε μια πρωτόγνωρη εκτράχυνση και τέθηκαν σε δοκιμασία οι οικονομίες και οι κοινωνίες που τον στήριζαν. Καταρρίφθηκε ο μύθος του γερμανικού αήττητου κι ενισχύθηκε το γόητρο των Γάλλων. Οι απώλειες ήταν πρωτοφανείς. Ακόμα και κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος είχε πολλαπλάσια θύματα, αυτά αφορούσαν κυρίως άμαχο πληθυσμό. Οι νεκροί του Βερντέν και του Σομ μπορούν να συγκριθούν μόνο με τις μεγάλες μάχες του (βλ. Στάλινγκραντ). Οι απώλειες κλόνισαν αμετάκλητα τη σχέση μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών προκαλώντας ραγδαίες ανακατατάξεις στα επιτελεία. Ο Stuart Robson επισημαίνει πως: «το περισσότερο δηλητήριο που έχυσε ο πόλεμος στην ιστορία ήρθε μετά τα μέσα του 1916»⁴⁰ και συμπληρώνει λέγοντας πως: «μόνο μετά το Βερντέν και το Σομ οι διοικούντες άρχισαν να αντιλαμβάνονται τον κολοσσιαίο όγκο των βαρέων πυροβόλων και των οβίδων καθώς και τις τρομακτικές απώλειες σε ανθρώπινες ζωές που θα απαιτούνταν για να επιτευχτεί μία αποφασιστική νίκη»⁴¹.

Ο τρόπος που εξελίχθηκε το Δυτικό μέτωπο μέσα από τις δυο αποφασιστικές μάχες του 1916 αποκρυστάλλωσε τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της νέας μορφής πολέμου. Η έλευση του 1917 πέρα από την κόπωση και την ηθική κάμψη που επέφερε, θα μεταμόρφωνε αυτή την αναμέτρηση σε ένα αγώνα αντοχής από τον οποίο ο νικητής θα κέρδιζε τα πάντα. Ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του δε θα είχε μόνον επιφανειακές επιπτώσεις σε συνοριακές γραμμές, αλλά θα ξεκινούσε ένα μετασχηματισμό που θα άφηνε οριστικά πίσω του τον μακρό⁴² 19ο αιώνα.

Τόπος/μνήμη

Στις περιοχές που διαδραματίστηκε η βιομηχανοποιημένη αναμέτρηση έμειναν ανεξίτηλες ουλές. Ολόκληρα χωριά εξαφανίστηκαν από το χάρτη και δε ξαναχτισθήκαν ποτέ. Το μοναδικό σημείο που απέμεινε για να τα θυμίζει είναι το τοπικό παρεκκλήσι. Οι κρατήρες από τα εκατομμύρια βλήματα που εξερράγησαν άλλαξαν τη μορφοδομή του εδάφους θυμίζοντας στο σημερινό επισκέπτη την τιτάνια μάχη που κάποτε διεξήχθη. Στις πεδιάδες της Πικαρδίας (που έγινε η μάχη του Σομ) καλούνταν για πολλές δεκαετίες μετά τον πόλεμο πυροτεχνουργοί του γαλλικού στρατού για να απασφαλίσουν τα ενεργά βλήματα⁴³. Το τοπίο αναδείχθηκε σε χώρο ηρωολατρείας και μνήμης με αποστολή να διατηρήσει ζωντανά τα ανδραγαθήματα των στρατιωτών. Τα νεκροταφεία και τα ερειπωμένα οχυρά συγκρατούν μέσα τους φωνές από το παρελθόν. Στο μνημείο που είχε διαμορφωθεί για το Βερντέν έλαβε χώρα το 1936 μια συνάντηση βετεράνων, ενώ το 1984 ο Γάλλος πρόεδρος Mitterrand και ο Γερμανός καγκελάριος Kohl, σε μια ένδειξη γαλλογερμανικής συμφιλίωσης, συναντήθηκαν στο εθνικό κοιμητήριο της πόλης⁴⁴.

Με ποιον τρόπο όμως χαράχτηκε αυτή η δοκιμασία στη συλλογική συνείδηση των κοινωνιών που ενεπλάκησαν; Για τους Γερμανούς, η κόλαση του Βερντέν, αποτυπώθηκε ως μνημείο άσκοπης σφαγής, ενώ για τους Βρετανούς, το Σομ, ως την επίτομη της διοικητικής ανικανότητας και ανώφελης θυσίας⁴⁵. Ο Eric Hobsbawm στην «Εποχή των Άκρων» τονίζοντας τις απώλειες των συμμάχων της Αντάντ στις μάχες που εξετάζονται, καταλήγει στο συμπέρασμα: «Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι στη μνήμη των Βρετανών και των Γάλλων που πολέμησαν κυρίως στο Δυτικό μέτωπο, ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος παρέμεινε ο Μεγάλος Πόλεμος, πιο τρομακτικός και τραυματικός από το Β' Παγκόσμιο»⁴⁶.

Στη περίπτωση του Βερντέν η μάχη συνεχίστηκε για αρκετό καιρό με τη μορφή ενός πολέμου της μνήμης. Ο μοιραίος, στρατηγός Φιλίπ Πεταίν, ο ήρωας του 1916, θα μετατρεπόταν μερικά χρόνια αργότερα σε εθνικό προδότη καθώς ήταν αυτός που υπέγραψε τη συνθηκολόγηση με τη ναζιστική Γερμανία και ηγήθηκε της κυβέρνησης του Βισύ⁴⁷. Η επιθυμία του να ταφεί στο Βερντέν αποτέλεσε αιτία εντάσεων κατά την μεταπολεμική εποχή.

Τέλος, ίσως και η πιο σημαντική πτυχή είναι ότι κατά τα έτη που ακολούθησαν, ιδίως την κρίσιμη δεκαετία του 1930, οι νικητές του Μεγάλου Πολέμου έδειξαν μια υποχωρητική τάση απέναντι στις ρεβανσιστικές διεκδικήσεις του Αδόλφου Χίτλερ. Η πολιτική του κατευνασμού δεν απέφερε καρπούς. Οι στρατιώτες που θα πήγαιναν στο μέτωπο το 1940 δε θα είχαν τον ενθουσιασμό του 1914. Αυτό είναι, ίσως, κι ένα από τα σημαντικότερα διδάγματα του Α' ΠΠ. Η νίκη ήταν πύρρειος. Οι μαχητές δεν είχαν χάσει τον εθνικό τους πατριωτισμό απλά οι μνήμες των χαρακωμάτων ήταν ακόμη πολύ νωπές. Μπορεί οι ίδιοι να μην είχαν βιώσει άμεσα αυτή την εμπειρία, ωστόσο, η γενιά που είχε προηγηθεί φρόντισε να μεταφέρει νοερά τη φρίκη του 1914-1918.

Επίλογος

Το αγεφύρωτο χάσμα στις επιδιώξεις των εμπολέμων, ο άνευ όρων θαλάσσιος αποκλεισμός και οι άκαρπες ειρηνευτικές πρωτοβουλίες παρέτειναν τη σύγκρουση ως το Νοέμβριο του 1918. Η ανακωχή του Μπρεστ-Λιτόφσκ αναπτέρωσε προσωρινά τις ελπίδες των Γερμανών, όμως η είσοδος των ΗΠΑ στον πόλεμο έγειρε οριστικά την πλάστιγγα προς το πλευρό της Αντάντ.

Το Βερντέν και το Σομ δεν ήταν οι τελευταίες σφαγές του πολέμου. Από το Καπορέτο που μας το περιγράφει υπέροχα ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ στο κλασσικό του μυθιστόρημα «Αποχαιρετισμός στα όπλα», τη Φλάνδρα, το Ιζόντσο έως και την εαρινή επίθεση του Λούντεντορφ το 1917 έμελε, ακόμη, να χυθεί αρκετό αίμα.

Στον πρόλογο είχε τεθεί ένα μεγάλο γιατί ως κεντρικός άξονας. Ύστερα από την ανάλυση που προηγήθηκε θα μπορούσαμε αυτό το γιατί να το διασπάσουμε σε πολλά υποερωτήματα όπως: γιατί τόσοι νεκροί; γιατί το Βερντέν και το Σομ δεν εκπλήρωσαν τις προσδοκίες των σχεδιαστών τους; γιατί προκλήθηκε ένα τόσο μεγάλο αδιέξοδο, και τέλος, γιατί ο πόλεμος των χαρακωμάτων δεν επαναλήφθηκε ποτέ;

Το τελευταίο ερώτημα, ειδικά, μας δίνει τη λαβή για ένα τελικό συμπέρασμα ως προς τη φύση του Μεγάλου Πολέμου. Η αναμέτρηση του 1914-1918 ήταν ένα μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία. Το «άστρο» των χαρακωμάτων ανέτειλε και έδυσε μέσα σε αυτά τα τέσσερα χρόνια. Όχι αδίκως, πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ο Α' ΠΠ αποτελεί ορόσημο για το παγκόσμιο γίγνεσθαι. Η προσέγγιση αυτή μπορεί να μας δώσει μια πειστική ερμηνεία. Προσωπική εκτίμηση του γράφοντος είναι ότι εν λόγω ο πόλεμος αποτέλεσε το τελευταίο αλλά και ταυτόχρονα το πρώτο επεισόδιο μιας νέας εποχής. Ένα μεταβατικό στάδιο στο οποίο το παλιό έδινε διστακτικά τη θέση του στο νέο, με τον κόσμο να κοιτά με αμηχανία τις εξελίξεις και σε ένα μεγάλο βαθμό να αδυνατεί να τις παρακολουθήσει. Το 1916, ίσως, και ήταν το κομβικό σημείο αυτής της μετάβασης.

Οι ερευνητές μπορεί με την εκ των υστέρων γνώση που διαθέτουν να περιοδολογούν συμβατικά τις μεγάλες τομές στην ιστορία, ωστόσο οι πρωταγωνιστές που τις βιώνουν δεν το γνωρίζουν αυτό. Η διείσδυση της νέας εποχής στην παλαιά αναπόφευκτα θα μεταφραζόταν και με στρατιωτικούς όρους. Για το λόγο αυτό, για πρώτη και τελευταία φορά στην παγκόσμια ιστορία συνυπήρξαν στο πεδίο της μάχης για ένα τόσο μεγάλο διάστημα, τόσο «αρμονικά» και τόσο εκτεταμένα, τα αεροπλάνα με τα άλογα και τα τεθωρακισμένα με τις ξιφολόγχες.

37. Winston Churchill (abridged and revised), The World Crisis 1911-1918, Macmillan, London , 1943, σ. 570.
38. Cyril Falls, The Great War, Capricorn Books, USA, 1961, σ. 198.
39. John Keegan, ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ, μτφ. Αθανάσιος Ζάβαλος, Κέδρος, Αθήνα, 2010, σ.326.
40. Stuart Robson, Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Σπυρίδων Πλουμίδης, Πατάκης, Αθήνα, 2009, σ.139
41. Stuart Robson, ο.π., , σ. 148
42. Ορολογία του Eric Hobsbawm που αφορά το τρίτομο έργο του για τον 19ο αιώνα.
43. John Keegan, ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ, μτφ. Αθανάσιος Ζάβαλος, Κέδρος, Αθήνα, 2010, σ.264.
44. Deutsche Welle, http://www.today-in-history.de/index.php?what=thmanu&manu_id=1589&tag=22&monat=9&year=2010&dayisset=1&lang=en
45. Michael Howard, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, μτφ. Χρύσα Τσαλικίδου, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2004, σ. 92.
46. Eric Hobsbawm, Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ, μτφ. ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΠΕΤΑΝΓΙΑΝΝΗΣ, Θεμέλιο, Αθήνα (θ' έκδοση), 2006, σ.42.
47. Που λειτούργησε ως δορυφόρος των ναζί καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου (Ιούνιος 1940).

Βιβλιογραφία

1. Jack Roth (επιμέλεια), World War I, a turning point in modern history; essays on the significance of the war, Knopf, New York , 1967.
2. C.R.M.F Cruttwell, A History of Great War1914-1918, Paladin Books, London, 1982.
3. Janet Watson, Fighting Different Wars: Experience, Memory, and the First World War in Britain, Cambridge University Press, 2004.
4. Liddell Hart, History of the First World War, Pan Books, London, 1972.
5. Winston Churchill (abridged and revised), The World Crisis 1911-1918, Macmillan, London , 1943.
6. Cyril Falls, The Great War, Capricorn Books, USA, 1961.
7. Martin Middlebrook, The first day on the Somme, Penguin Books, London, 1971.
8. William Martin, Η Μάχη του Βερντέν, μτφ, Βαγγέλης Στεργιόπουλος, Γκοβόστης, Αθήνα, 2012.
9. Paul Kennedy, Το Κοινοβούλιο του Ανθρώπου, μτφ. Γιώργος Θεοδωρόπουλος, Λιβάνης, Αθήνα, 2006.
10. Stephen Weir, Οι χειρότερες αποφάσεις στη ιστορία και οι άνθρωποι που τις πήραν, μτφ. Χριστίνα Σωτηροπούλου, Κλειδάριθμος, Αθήνα, 2010.
11. Γιώργος Μαργαρίτης (συλλογικό), Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ, Η ΦΡΙΚΗ, Ο ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, «Ε» ΙΣΤΟΡΙΚΑ, ΑΘΗΝΑ.
12. Sidney Rogerson, Στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Αναμνήσεις από τη Μάχη του Σομ – 1916, μτφ. Σωτήρης Αγάπιος, Ιωλκός, Αθήνα, 2009.
13. J.H.J Andriessen, Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Εκδόσεις Καρακώτσογλου, Αθήνα, Καρακώτσογλου, 2006.
14. Luciano Garibaldi, ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ, ΜΤΦ. Μαρία Μπουζάλα, ΠΗΓΑΣΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ, Αθήνα, 2009.
15. John Keegan, ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ, μτφ. Αθανάσιος Ζάβαλος, Κέδρος, Αθήνα, 2010.
16. Stuart Robson, Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Σπυρίδων Πλουμίδης, Πατάκης, Αθήνα, 2009.
17. Eric Hobsbawm, Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ, μτφ. ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΠΕΤΑΝΓΙΑΝΝΗΣ, Θεμέλιο, Αθήνα, (θ' έκδοση), 2006.
18. Michael Howard, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, μτφ. Χρύσα Τσαλικίδου, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2004.
19. Serge Berstein – Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης: Η ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των εθνών 1815-1919, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997.

Ιστοσελίδες

1. http://www.firstworldwar.com
2. Deutsche Welle, http://www.today-in-history
3. http://www.bbc.co.uk/history
4. http://www.ww1propaganda.com
5. http://www.wikipedia.org/

Κινηματογραφικές ταινίες

1. Steven Spielberg, Το άλογο του πολέμου, 2011.