Μάχη του Σομ

Το Δεκέμβριο του 1915 στη διάσκεψη κορυφής που έλαβε χώρα, μεταξύ των επιτελών της Αντάντ, στο Σαντιγύ, είχε παρθεί η απόφαση για μία από κοινού επιχείρηση των Βρετανών και των Γάλλων στο Δυτικό Μέτωπο. Όμως, η γερμανική επίθεση στο Βερντέν δημιούργησε προσκόμματα και προκάλεσε την καθυστέρηση της. Οι γαλλικές δυνάμεις δέχονταν από την άνοιξη του 1916 τεράστια πίεση κι έτσι η ανάγκη για αντιπερισπασμό ήταν επιτακτική. Αν και αρχικά είχε συμφωνηθεί να συνδράμουν οι δύο σύμμαχοι με ένα ισάριθμο αριθμό μεραρχιών αυτό είχε καταστεί αδύνατο. Οι Βρετανοί θα έπρεπε να αναλάβουν τον κύριο όγκο της επίθεσης, με αποτέλεσμα να αναλάβει την αρχηγεία της επιχείρησης ο Βρετανός στρατηγός σερ Ντάγκλας Χέιγκ.

Οι δυο μεγάλες μάχες που εξετάζονται εδώ εκτός από το ό,τι συνδέονται μεταξύ τους, καθώς η βρετανική εκστρατεία στο Σομ έγινε πρωταρχικά για να ανακουφίσει τους δοκιμαζόμενους Γάλλους, έχουν ακόμη δύο ομοιότητες οι οποίες θα αποδεικνύονταν μοιραίες. Πρωταρχικά η κοιλάδα του Σομ, που επιλέχθηκε ως σημείο της επίθεσης, ήταν ένας στρατιωτικός στόχος ήσσονος σημασίας. Δευτερευόντως, οι προβλέψεις των επιτελών αποδείχθηκαν εντελώς λανθασμένες. Παρότι είχαν πολύ νωπές μνήμες από την κόλαση του Βερντέν φάνηκε, εν τέλει, ότι λίγα είχαν διδαχτεί. Κι εδώ η επιχείρηση βασίστηκε σε έναν καταιγιστικό βομβαρδισμό από το πυροβολικό από τον οποίο ο Χέιγκ ευελπιστούσε ότι θα έθετε εκτός άμυνας τα γερμανικά στρατεύματα. Ήταν τόση η αισιοδοξία στα ανώτατα κλιμάκια που θεωρούσαν ότι μετά τη λήξη του σφυροκοπήματος το μόνο που έμενε να κάνουν οι Βρετανοί στρατιώτες ήταν να προχωρήσουν, σχεδόν σε ρυθμό περιπάτου, και να καταλάβουν τις κατεστραμμένες γερμανικές θέσεις. Ήταν μια μοιραία επιλογή που θα κατέληγε σε μια άνευ προηγουμένου καταστροφή για το βρετανικό στρατό. Η επίθεση θα γινόταν από 13 βρετανικές μεραρχίες βόρεια του ποταμού Σομ και 5 γαλλικές στα νότια¹⁴.

Η αυλαία άνοιξε στις 25 Ιουνίου 1916. Για μια ολόκληρη εβδομάδα το βρετανικό πυροβολικό εξαπέλυσε ένα τρομακτικό μπαράζ που μετέτρεψε την περιοχή σε ένα σεληνιακό τοπίο. Πάνω από 1,5 εκατομμύρια οβίδες ρίχτηκαν προς τις γερμανικές θέσεις ισοπεδώνοντας τα πάντα στο πέρασμα τους. Εντούτοις, τα πράγματα δεν πήγαν κατ' ευχήν. Μπορεί επιφανειακά να φαινόταν ότι είχε εξαφανιστεί κάθε ίχνος ζωής, σε ακτίνα πολλών μιλίων, όμως πολλά από τα βλήματα, λόγω κακής κατασκευής, είτε δεν εξεράγησαν είτε προκάλεσαν περιορισμένες επιφανειακές καταστροφές¹⁵. Τα δείγματα αυτά αποτέλεσαν τον προπομπό για το τι επρόκειτο να επακολουθήσει. Οι Γερμανοί είχαν δυο πλεονεκτήματα που ο Χέιγκ δεν τα είχε λάβει υπόψιν. Αφενός, απώλεσαν το στοιχείο του αιφνιδιασμού, καθώς οι γερμανικές θέσεις ήταν σε μεγαλύτερο υψόμετρο και είχαν τη δυνατότητα να παρατηρούν τις κινήσεις τους¹⁶. Αφετέρου, ο φον Φαλκενχάιν είχε διατάξει αρκετό καιρό πριν να δημιουργηθούν ορύγματα 10 με 15 μέτρα κάτω από τη γη. Σε περίπτωση βομβαρδισμού οι στρατιώτες θα αποσύρονταν, θα περίμεναν τη λήξη του και θα αναλάμβαναν εκ νέου θέσεις.

Στις 1 Ιουλίου 1916 και ώρα 7.30 οι πρώτες δυνάμεις του βρετανικού πεζικού διατάχθηκαν να εξέλθουν από τα χαρακώματα και να επιτεθούν στις γραμμές του εχθρού. Κάπως έτσι, όπως υποστηρίζουν και πολλοί ιστορικοί, ξεκίνησε η χειρότερη μέρα στην ιστορία του βρετανικού στρατού. Αυτό που συνέβη ήταν πραγματικά τραγικό. Οι Βρετανοί στρατιώτες, απότοκο της αισιοδοξίας των ανώτατων κλιμακίων, μετέφεραν ένα φορτίο που υπερέβαινε τα 30 κιλά¹⁷. Όταν πλησίασαν τα πρώτα γερμανικά πολυβολεία συνάντησαν τους στρατιώτες του Κάιζερ να έχουν αναρριχηθεί από τα ορύγματα και να έχουν λάβει θέσεις μάχης. Υπάρχει μια έκφραση στη στρατιωτική ορολογία που μπορεί να περιγράψει με δύο λέξεις τι διαδραματίστηκε εκείνη τη στιγμή. Επρόκειτο για «κυνήγι γαλοπούλας» (turkey shoot). Οι άνδρες του Χέιγκ έχοντας ενημερωθεί ότι θα έπρεπε απλά να καταλάβουν εγκαταλειμμένες θέσεις, μετατράπηκαν κυριολεκτικά σε τροφή για τα γερμανικά πυροβόλα. Υπολογίζεται ότι μόνο την πρώτη μέρα οι απώλειες τους ανήλθαν σε 60.000. Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης, που θα μας επιτρέψει να αντιληφθούμε το μέγεθος της σφαγής, αρκεί να επισημάνουμε ότι οι Αμερικανοί κατά τη 25ετή στρατιωτική εμπλοκή τους στο Βιετνάμ είχαν γύρω στις 58.000 απώλειες, ενώ οι Βρετανοί στη Μάχη του Σομ, είχαν μόνο την πρώτη μέρα 21.000 νεκρούς . Μάλιστα η ίδια τακτική συνεχίστηκε και τις επόμενες ημέρες αποτυπώνοντας μια εικόνα ενός επιτελείου που δεν είχε αντιληφθεί τι είχε συμβεί.

Για καλή τύχη των συμμάχων η γαλλική επίθεση στα νότια ήταν αρκετά επιτυχημένη κι αυτή η εξέλιξη απέτρεψε το οριστικό ναυάγιο μιας διαφαινόμενης παταγώδους αποτυχίας. Η μάχη από εκεί και πέρα θα συνεχιζόταν με χαρακτηριστικό πείσμα κι από τις δύο πλευρές. Στις 12 Ιουλίου ο Φαλκενχάιν αναγκάστηκε να ματαιώσει κάθε επιθετική επιχείρηση στο Βερντέν. Την επομένη οι συμμαχικές δυνάμεις σημείωσαν πρόοδο στη προέλαση τους, όμως οι Γερμανοί, έχοντας πλέον αντιστρέψει τους ρόλους, διεξήγαγαν αντεπιθέσεις προκαλώντας τεράστιες απώλειες. Στις 15 Σεπτεμβρίου έκανε την εμφάνιση του για πρώτη φορά ένα νέο φονικό εργαλείο, τα τεθωρακισμένα οχήματα¹⁹, τα οποία όμως στη συγκεκριμένη συγκυρία δε διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο. Μόνο με την έλευση του φθινοπώρου και εξαιτίας των ισχυρών βροχοπτώσεων που μετέτρεψαν το πεδίο της μάχης σε ένα απέραντο βούρκο, αποφασίστηκε έστω και καθυστερημένα, ο περιορισμός της έντασης των επιθέσεων. Στις 13 Νοεμβρίου 1916 η μάχη έληξε. Οι Γερμανοί οπισθοχώρησαν και οχυρώθηκαν σε μια νεόδμητη αμυντική γραμμή²⁰.

Ως κέρδος οι σύμμαχοι της Αντάντ από αυτή την περιπέτεια είχαν 8χλμ γης. Οι απώλειες των δυο πλευρών εκτιμώνται²¹ για τους Βρετανούς σε 420.000, για τους Γάλλους σε 195.000 και για τους Γερμανούς σε 650.000. Για την προέλαση των Βρετανών θυσιάστηκαν περίπου 40.000 άνδρες ανά χιλιόμετρο. Το Δεκέμβριο του 1916 οι δύο αποφασιστικότερες εκστρατείες του Δυτικού μετώπου είχαν λάβει τέλος. Πίσω τους είχαν αφήσει εκατομμύρια νεκρούς και τραυματίες, αχανείς εκτάσεις καταστραμμένης γης, έντονο προβληματισμό κι ένα αίσθημα αδιέξοδου. Ο πόλεμος, αντίθετα, δεν είχε κριθεί και η ηθική κάμψη ήταν κάτι παραπάνω από εμφανής. Θα απαιτούνταν δύο ακόμη αιματηρά χρόνια για να τερματιστεί αυτή η πρωτόγνωρη σύγκρουση.

Μέσα κι έξω από τα χαρακώματα

Πώς όμως βίωσαν και τί αντίκτυπο είχε αυτή η φρικιαστική εμπειρία στους εμπολέμους και τα μετόπισθεν; Η Αμερικανίδα ιστορικός Τζάννετ Ουότσον αναφέρει στο βιβλίο της με τίτλο Fighting Different Wars: Experience, Memory, and the First World War in Britain ότι: « Το 1914-18, σε πολλές κοινωνικές συναναστροφές αναγνωριζόσουν ως άξιος (αν κι όχι απαραίτητα ισότιμος) συμμέτοχος του πολέμου- είτε ήσουν στρατιώτης είτε VAD (εθελόντρια νοσοκόμος) είτε εργάτης πυρομαχικών είτε τυλιχτής επιδέσμων»²². Η παραπάνω φράση δεν αποτυπώνει απλά την καθημερινότητα του Μεγάλου Πολέμου αλλά και τη νέα πραγματικότητα που εισήγαγε. Αν το καλοσκεφτεί κανείς, ο αριθμός των απωλειών που είχαν οι δυο επιχειρήσεις που εξετάζονται, εκτός από το ότι είναι αποτρόπαιες για τον ανθρώπινο νου θέτουν κι ένα άλλο ζήτημα πρακτικής φύσεως. Πώς, δηλαδή, είναι εφικτό να σκοτωθούν τόσοι πολλοί σε τόσο λίγο χρόνο;

Για να επιτευχτεί μια σφαγή τέτοιου μεγέθους απαιτούνται συγκριμένες προϋποθέσεις. Πρωταρχικά μια μαζική επιστράτευση. Όμως αυτό είναι μόνο το πρώτο βήμα. Για να τροφοδοτούνται όλοι αυτοί οι στρατιώτες χρειάζεται ένα άριστα οργανωμένο σύστημα επιμελητείας, τη μετατροπή του προσανατολισμού μιας οικονομίας στις ανάγκες του πολέμου, την αναπλήρωση των απολεσθέντων θέσεων εργασίας από άλλα τμήματα του πληθυσμού και μια προσεκτικά σχεδιασμένη προπαγανδιστική εκστρατεία η οποία θα εξασφάλιζε τη συνοχή αυτού του κολοσσιαίου μηχανισμού που είχε τεθεί σε κίνηση.

Αυτά τα στοιχεία στις μάχες του Βερντέν και του Σομ θα γνώριζαν το απόγειο τους. Ο τρόπος που τα βίωσαν οι συμμετέχοντες, εντός κι εκτός των χαρακωμάτων, μας δίνουν το στίγμα της νέας πραγματικότητας. Οι Γάλλοι στρατιώτες έχοντας αιφνιδιαστεί από την επίθεση προσπαθούσαν με κάθε μέσο να κρατήσουν τις θέσεις τους. Υπήρξαν στιγμές κατά τη διάρκεια της αναμέτρησης που η ανδρεία και το πείσμα τους προκαλούν θαυμασμό. Κατά τη πολιορκία του οχυρού Βο οι αριθμητικά υποδεέστερες δυνάμεις του ταγματάρχη Raynal άντεξαν στις πλέον αντίξοες συνθήκες και παραδόθηκαν μόνο όταν τους τελείωσαν τα αποθέματα νερού. Είναι χαρακτηριστικό ότι η λειψυδρία τους είχε οδηγήσει να γλείφουν την υγρασία από τους τοίχους, ενώ κάποιοι άλλοι έφτασαν στο σημείο να πίνουν τα ούρα τους²³. Οι Γερμανοί που ανέμεναν, τον Ιούλιο, στα ορύγματα την ολοκλήρωση του βομβαρδισμού μπορεί να απέφυγαν τον άμεσο θάνατο όμως είχαν αλλά προβλήματα να αντιμετωπίσουν. Η εβδομαδιαία παραμονή τους σε ένα υπόγειο περιβάλλον εκτός από τα αναπνευστικά προβλήματα και τη μερική τύφλωση που προκάλεσε σε πολλούς στρατιώτες, κάποιους άλλους τους οδήγησε στην παράνοια²⁴. Οι ισορροπίες ήταν πολύ ευαίσθητες. Η συνοχή των στρατευμάτων εξασφαλιζόταν από έναν ασφυκτικό έλεγχο. Η παραμικρή ένδειξη λιποψυχίας επέφερε σκληρή τιμωρία. Η εφαρμογή της εσχάτης των ποινών ήταν στην ημερήσια διάταξη.

Επίσης, το 1916 είχε φέρει μαζί του και μια νέα αντίληψη. Η πλειονότητα είχε καταλάβει ό,τι ο πόλεμος δε θα τελείωνε σύντομα, κι αυτό προκάλεσε την εμπέδωση ενός νέου συναισθήματος. Την εξοικείωση με το θάνατο. Ένα αναπόσπαστο πλέον στοιχείο της καθημερινότητας. Για πολλούς τα χαρακώματα θα ήταν η τελευταία κατοικία. Παρά τα όσα έχουν λεχθεί κατά καιρούς για τη ψυχολογία των στρατιωτών στο μέτωπο οι άνδρες δεν είχαν μεταμορφωθεί σε ανθρωπόμορφα κτήνη²⁵. Μέσα στις φοβερές αντιξοότητες που υπέμεναν προσπαθούσαν πολλές φορές να μετατρέψουν αυτή την δοκιμασία σε κάτι πιο ανώδυνο, άλλοτε διακωμωδώντας το κι άλλοτε προσπαθώντας να το ενσωματώσουν στη ζωή τους ως στοιχείο καθημερινής εμπειρίας. Την παραμονή των επιθέσεων πολλοί άνδρες συνέτασσαν τη διαθήκη τους ενώ άλλοι ξυρίζονταν για να πεθάνουν περιποιημένοι. Ο νεαρός φοιτητής ιστορίας Sidney Rogerson που πολέμησε στο Σομ μας αφηγείται: «Και η ζωή στα χαρακώματα δεν ήταν μονάχα γεμάτη φρίκη. Ήταν ένα σύνολο πολλών όπως φόβου και ανίας, χιούμορ και συντροφικότητας, τραγωδίας, κούρασης, θάρρους και απελπισίας. Όσοι ήταν τυχεροί, επιζούσαν, και κάθε έξι ή εννέα μήνες έβλεπαν του περισσότερους φίλους τους να πεθαίνουν»²⁶.

Πίσω από τις γραμμές του μετώπου υπήρχε ένας δαιδαλώδης ιστός που τροφοδοτούσε αυτή τη διαδικασία. Τους μήνες που εξελίσσονταν η μάχη του Βερντέν και εν προκειμένου να διατηρηθεί η απρόσκοπτη ροή των εφοδίων οι Γάλλοι ανέπτυξαν ένα εντυπωσιακό δίκτυο επιμελητείας. Ολόκληρος ο ανεφοδιασμός τους βασίστηκε μονάχα σε έναν επαρχιακό δρόμο. Η οδός που συνέδεε του χωριό του Μπαρ ντε Λουκ με το Βερντέν, η τελευταία συγκοινωνιακή αρτηρία που είχε απομείνει στο γαλλικό επιτελείο ονομάστηκε μεταπολεμικά «Ιερά Οδός»²⁷. Επί μερόνυχτα, κάθε 14 δευτερόλεπτα, την διέσχιζαν αδιάλειπτα όλα τα οχήματα του γαλλικού στρατού. Επρόκειτο για ένα εντυπωσιακό επίτευγμα για το οποίο αξίζει να σημειωθεί ότι οι Γερμανοί δεν ανταποκρίθηκαν πάρα μόνο το 1917. Επίσης, έγινε ευρεία χρήση των αποικιακών στρατευμάτων. Από όλες τις γωνιές των αυτοκρατοριών κλήθηκαν άνδρες για να συνδράμουν στον αγώνα των μητροπόλεων τους, ενώ πίσω από τις γραμμές του μετώπου τεράστιες εγκαταστάσεις από πρόχειρα κτίσματα είχαν μετατραπεί σε νοσοκομεία που απασχολούσαν χιλιάδες προσωπικό.

Όλα αυτά μολονότι υπήρχαν από την αρχή του πολέμου οι δυο μεγάλες αναμετρήσεις του 1916 παγίωσαν και συστηματοποίησαν τη μορφή τους. Πίσω στην πατρίδα, οι γυναίκες εργάζονταν στα εργοστάσια κι αγωνιούσαν για τη ζωή των αγαπημένων τους. Τα γράμματα λογοκρίνονταν και η προπαγανδιστική μηχανή των δυο αντίπαλων εξέπεμπε αντικρουόμενες ειδήσεις. Οι Γάλλοι διάβαζαν καθημερινά έντυπα που έκαναν λόγο για τη μητέρα των μαχών στο Βερντέν, η οποία έβαινε κατ' ευχήν, ενώ την ίδια στιγμή οι Γερμανοί ενημερώνονταν για έναν επερχόμενο θρίαμβο. Αφίσες που απεικόνιζαν τον ευγενή Γάλλο στρατιώτη να αποκρούει το βάρβαρο Ούνο εισβολέα ή τον ηρωικό κληρωτό που αποδείκνυε στο Σομ, όπως είχε δηλώσει κι ο σερ Χέιγκ, το μαχητικό πνεύμα της βρετανικής φυλής²⁸, επηρέαζαν άμεσα το αίσθημα της κοινής γνώμης. Όλες αυτές οι εικόνες προκαλούσαν ρίγη συγκίνησης στον άμαχο πληθυσμό πείθοντας τον ότι δεν αγωνίζεται μάταια. Μόνο όταν άρχισαν να καταφθάνουν τα νέα για τις καινοφανείς απώλειες οι κοινωνίες βρέθηκαν αντιμέτωπες με την πικρή αλήθεια, η οποία απογυμνωμένη πλέον από εθνικούς βερμπαλισμούς, προκάλεσε τις πρώτες ρωγμές.

Τέλος, στα χαρακώματα του Βερντέν και του Σομ χαλυβδώθηκε η γενιά των πρωταγωνιστών του επόμενου Μεγάλου Πολέμου. Αξιωματικοί όπως ο Χάινς Γκουντέριαν, o Βίλχελμ Κάιτελ, ο Φρίντριχ Πάουλους και ο Σαρλ Ντε Γκολ πολέμησαν στο Βερντέν, ενώ ο μελλοντικός δικτάτορας της Γερμανίας τραυματίστηκε στo Σομ. Μια ολόκληρη γενιά νεαρών ανδρών, έφηβοι πολλοί από αυτούς, κι όχι επαγγελματίες του πολέμου, έζησαν ως πρώτη εμπειρία της ενηλικίωσης τους τη φρίκη του βιομηχανοποιημένου θανάτου. Μία εξέλιξη που θα είχε πολλαπλές επιπτώσεις στις κοινωνίες του Μεσοπολέμου. Ο Sidney Rogerson, γλαφυρά, μας μεταφέρει: «Στο κάτω κάτω, οι περισσότεροι ήμασταν πολλοί νέοι για να έχουμε ένα στοιχείο σύγκρισης. Αυτή ήταν η ζωή μας. Μας είχαν ρίξει με το κεφάλι στο χακί, ίσια από το σχολείο ή το κολλέγιο. Ο πόλεμος ήταν άλλη μια εμπειρία σαν το πρώτο μας φροντιστήριο, και μετά από αυτό, το ιδιωτικό σχολείο. Δεν ήμασταν ένστολοι φιλόσοφοι. Στην πλειοψηφία μας, δεν είχαμε απολύτως καμία ωριμότητα για να φιλοσοφήσουμε»²⁹.

Καινοτομίες

Ένα άλλο πεδίο για το οποίο διακρίνονται το Βερντέν και το Σομ είναι αυτό των νέων τεχνολογιών. Πληθώρα καινοτομιών όπως τα γερμανικά βλήματα που έφεραν στο κέλυφος πράσινο σταυρό³⁰, η χρήση φλογοβόλων από μονάδες του πεζικού έως και νέους τύπους εκρηκτικών βλημάτων, εισήχθησαν το 1916. Εντούτοις, δύο πτυχές που χρήζουν περαιτέρω παρουσίασης είναι η εμφάνιση δύο εργαλείων που τα επόμενα χρόνια θα μετέβαλλαν καθοριστικά τις στρατιωτικές πρακτικές: η αεροπορία και τα τεθωρακισμένα.

Αρχικά πρέπει να επικεντρώσουμε τη προσοχή μας στο ρόλο της αεροπορίας. Έχει ήδη γίνει λόγος για την αναβάθμιση του πυροβολικού στη μάχη του Βερντέν. Επιχειρήσεις τέτοιου είδους έθεσαν το ζήτημα του συντονισμού μεταξύ των δύο όπλων (πεζικού και πυροβολικού). Με δεδομένο ότι οι επικοινωνίες ήταν ένας από τους πρώτους στόχους των βομβαρδισμών έπρεπε να βρεθεί μια εναλλακτική λύση για τα στρατιωτικά επιτελεία ώστε να διατηρούν οπτική επαφή με το πεδίο της μάχης. Μέχρι πρότινος βασίζονταν σε αποσπασματικές και συγκεχυμένες αναφορές. Αυτό το ρόλο ανέλαβε να παίξει το ανερχόμενο όπλο της πολεμικής αεροπορίας. Για πρώτη φορά στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία υπήρξε συστατικό στοιχείο του επιχειρησιακού σχεδιασμού των επιτιθέμενων³¹. Η αεροπορία μετατράπηκε στα «μάτια» του πυροβολικού. Η εναέρια παρατήρηση και οι αεροφωτογραφίες υπήρξαν ένα εργαλείο ύψιστης σημασίας για την έκβαση της μάχης. Πλέον, οι διοικητές των μονάδων είχαν στη διάθεση τους καθ' όλη τη διάρκεια της μάχης μια σαφή εικόνα.

Οι Γερμανοί ήταν πρωτοπόροι σε αυτό τον τομέα. Στη Μάχη του Βερντέν είχαν αποκτήσει την υπεροπλία στους αιθέρες. Επίσης, την ίδια περίοδο συγκροτήθηκαν οι πρώτες καταδιωκτικές μοίρες και ξεκίνησαν αερομαχίες. Πλήθος αεροπόρων διακρίθηκαν δίνοντας ένα ακόμη βέλος στη φαρέτρα της προπαγάνδας. Πιλότοι όπως ο Μάνφρεντ φον Ριχτχόφεν³², ο επονομαζόμενος κι ως «Κόκκινος Βαρόνος» ενσάρκωναν το μαχητικό πνεύμα των χωρών που εκπροσωπούσαν. Στη μάχη του Σομ, οι σύμμαχοι της Αντάντ, έχοντας αντιληφθεί τη δυναμική του νέου όπλου φρόντισαν και πέτυχαν σύντομα να αποκτήσουν την πρωτοκαθεδρία.

Η δεύτερη σημαντική καινοτομία ήταν η εμφάνιση των τεθωρακισμένων. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το Σεπτέμβριο του 1916 ρίχτηκαν στη μάχη τα πρώτα τεθωρακισμένα οχήματα με αποκαρδιωτικά αποτελέσματα. Από τα 49 που χρησιμοποιήθηκαν³³ μόνο τα 9 κατάφεραν να παράσχουν υποστήριξη στο πεζικό καθώς τα υπόλοιπα καταστράφηκαν από το γερμανικό πυροβολικό. Αυτή η αρνητική τροπή χρησίμευσε στους ιθύνοντες ως πεδίο εμπειρικής παρατήρησης για να βελτιώσουν τις αδυναμίες που εμφανίστηκαν. Τα θετικά δεν άργησαν να έλθουν. Το Νοέμβριο του 1917 στη μάχη του Καμπρέ³⁴ η συνδρομή 474 αρμάτων μάχης οδήγησε σε μια θεαματική προέλαση³⁵ των Βρετανών.

Αναμφίβολα, ο Μεγάλος Πόλεμος παρέμεινε έως το τέλος υπόθεση του πεζικού και του πυροβολικού. Η χρήση της αεροπορίας και των τεθωρακισμένων ήταν επικουρικής σημασίας. Ωστόσο, αυτή, η πρώτη δόκιμη τους στα πεδία των μαχών μαγνήτισε το ενδιαφέρον πολλών θεωρητικών του πολέμου (βλ. Χάινς Γκουντέριαν) και στη σύγκρουση του 1939-1945 θα έπαιζαν καθοριστικό ρόλο. Η μαζική παραγωγή και η τεχνολογική εξέλιξη που σημειώθηκε τα χρόνια του Μεσοπολέμου έδωσαν στη ναζιστική Γερμανία τα συστατικά στοιχεία του Blitzkrieg³⁶.

14. Luciano Garibaldi (τομ.1) , ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ, μτφ. Μαρία Μπουζάλα, ΠΗΓΑΣΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ, Αθήνα, 2009, σ. 56.
15. Martin Middlebrook, The first day on the Somme, Penguin Books, London, 1971, σ. 88.
16. Stephen Weir, Οι χειρότερες αποφάσεις στην ιστορία και οι άνθρωποι που τις πήραν, μτφ. Χριστίνα Σωτηροπούλου, Κλειδάριθμος, Αθήνα 2010, σ.121.
17. Το οποίο περιείχε τρόφιμα, σκαπτικά εργαλεία και πυρομαχικά.
18. Paul Kennedy, Το Κοινοβούλιο του Ανθρώπου, μτφ. Γιώργος Θεοδωρόπουλος, Λιβάνης, Αθήνα, 2006, σ.28.
19. Stephen Weir, Οι χειρότερες αποφάσεις στη ιστορία και οι άνθρωποι που τις πήραν, μτφ. Χριστίνα Σωτηροπούλου, Κλειδάριθμος, Αθήνα 2010, σ.122.
20. Τη γραμμή Χίντεμπουργκ όπως ονομάστηκε. Το σημείο από το οποίο θα ξεκινούσε η εαρινή επίθεση του Λούντεντορφ το 1917.
21. BBC, Battle of the Somme: 1 July - 13 November 1916, History, http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/battle_somme.shtml
22. Janet Watson, Fighting Different Wars: Experience, Memory, and the First World War in Britain, Cambridge University Press, 2004, σ.185.
23. J.H.J Andriessen, Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Εκδόσεις Καρακώτσογλου, Αθήνα, Καρακώτσογλου, 2006, σ.291.
24. Γιώργος Μαργαρίτης (συλλογικό), Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ, Η ΦΡΙΚΗ, Ο ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, «Ε» ΙΣΤΟΡΙΚΑ, ΑΘΗΝΑ σ.68.
25. Martin Middlebrook, The first day on the Somme, Penguin Books, London, 1971, σ. 31.
26. Sidney Rogerson, Στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Αναμνήσεις από τη Μάχη του Σομ – 1916, μτφ. Σωτήρης Αγάπιος, Ιωλκός, Αθήνα, 2009, σ.37.
27. C.R.M.F Cruttwell, A History of Great War1914-1918, Paladin Books, London, 1982, σ.247.
28. J.H.J Andriessen, Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Εκδόσεις Καρακώτσογλου, Αθήνα, Καρακώτσογλου, 2006, σ.354.
29. Sidney Rogerson, Στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Αναμνήσεις από τη Μάχη του Σομ – 1916, μτφ. Σωτήρης Αγάπιος, Ιωλκός , Αθήνα, 2009, σ. 117.

30. Αυτά ήταν εμπλουτισμένα με ένα νέο δηλητηριώδες αέριο το φωσγένιο, το οποίο δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν οι αντιασφυξιογόνος μάσκες.
31. William Martin, Η Μάχη του Βερντέν, μτφ. Βαγγέλης Στεργιόπουλος, Γκοβόστης, Αθήνα, 2012, σ.88-92.
32. Ο Μάνφρεντ φον Ριχτχόφεν σκοτώθηκε στις 21 Απριλίου 1918 κατά τη διάρκεια αερομαχίας με ζεύγος μαχητικών της RAF. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι στη μοίρα του ανήκε και το μετέπειτα διαβόητο στέλεχος του ναζιστικού κόμματος Χέρμαν Γκέρινγκ.
33. Luciano Garibaldi (τομ.1) , ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ, ΜΤΦ. Μαρία Μπουζάλα, ΠΗΓΑΣΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ, Αθήνα, 2009, σ. 56.
34. Liddell Hart, History of the First World War, Pan Books, London, 1972, σ.262.
35. Βέβαια, πρέπει να αναφερθεί ότι η επέλαση διακόπηκε εξαιτίας της ελλιπούς υποστήριξης από το πεζικό, γεγονός που επέτρεψε στους Γερμανούς να ανακαταλάβουν το χαμένο έδαφος.
36. Κεραυνοβόλος πόλεμος, που συμβατικά τερματίστηκε μετά την αποτυχία του Χίτλερ να καταλάβει την ΕΣΣΔ.

Βιβλιογραφία

1. Jack Roth (επιμέλεια), World War I, a turning point in modern history; essays on the significance of the war, Knopf, New York , 1967.
2. C.R.M.F Cruttwell, A History of Great War1914-1918, Paladin Books, London, 1982.
3. Janet Watson, Fighting Different Wars: Experience, Memory, and the First World War in Britain, Cambridge University Press, 2004.
4. Liddell Hart, History of the First World War, Pan Books, London, 1972.
5. Winston Churchill (abridged and revised), The World Crisis 1911-1918, Macmillan, London , 1943.
6. Cyril Falls, The Great War, Capricorn Books, USA, 1961.
7. Martin Middlebrook, The first day on the Somme, Penguin Books, London, 1971.
8. William Martin, Η Μάχη του Βερντέν, μτφ, Βαγγέλης Στεργιόπουλος, Γκοβόστης, Αθήνα, 2012.
9. Paul Kennedy, Το Κοινοβούλιο του Ανθρώπου, μτφ. Γιώργος Θεοδωρόπουλος, Λιβάνης, Αθήνα, 2006.
10. Stephen Weir, Οι χειρότερες αποφάσεις στη ιστορία και οι άνθρωποι που τις πήραν, μτφ. Χριστίνα Σωτηροπούλου, Κλειδάριθμος, Αθήνα, 2010.
11. Γιώργος Μαργαρίτης (συλλογικό), Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ, Η ΦΡΙΚΗ, Ο ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, «Ε» ΙΣΤΟΡΙΚΑ, ΑΘΗΝΑ.
12. Sidney Rogerson, Στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Αναμνήσεις από τη Μάχη του Σομ – 1916, μτφ. Σωτήρης Αγάπιος, Ιωλκός, Αθήνα, 2009.
13. J.H.J Andriessen, Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Εκδόσεις Καρακώτσογλου, Αθήνα, Καρακώτσογλου, 2006.
14. Luciano Garibaldi, ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ, ΜΤΦ. Μαρία Μπουζάλα, ΠΗΓΑΣΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ, Αθήνα, 2009.
15. John Keegan, ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ, μτφ. Αθανάσιος Ζάβαλος, Κέδρος, Αθήνα, 2010.
16. Stuart Robson, Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφ. Σπυρίδων Πλουμίδης, Πατάκης, Αθήνα, 2009.
17. Eric Hobsbawm, Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ, μτφ. ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΠΕΤΑΝΓΙΑΝΝΗΣ, Θεμέλιο, Αθήνα, (θ' έκδοση), 2006.
18. Michael Howard, Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, μτφ. Χρύσα Τσαλικίδου, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2004.
19. Serge Berstein – Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης: Η ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των εθνών 1815-1919, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997.

Ιστοσελίδες

1. http://www.firstworldwar.com
2. Deutsche Welle, http://www.today-in-history
3. http://www.bbc.co.uk/history
4. http://www.ww1propaganda.com
5. http://www.wikipedia.org/

Κινηματογραφικές ταινίες

1. Steven Spielberg, Το άλογο του πολέμου, 2011.