της Πάμελας Τσιούτσια, φιλολόγου
Στην αρχαία ελληνική η λέξη «άτιμος» είχε ποικίλες σημασίες που κατά βάθος αποκαλύπτουν το νόημα της έννοιας της τιμής για τους αρχαίους Έλληνες. Άτιμο αρχικά αποκαλούσαν τον μη τιμώμενο, τον ατιμαζόμενο, τον καταφρονούμενο. Τον όρο αυτό χρησιμοποιούσαν ακόμα για να περιγράψουν τον ανάξιο, αλλά και τον αγενή εν αντιθέσει προς το γενναίο. Ο μη τιμωρηθείς ονομαζόταν επίσης άτιμος. Παρά ταύτα η ίσως σημαντικότερη και πιο αξιοσημείωτη ερμηνεία του όρου είναι αυτή που ίσχυε στην αρχαία Αθήνα, την περίοδο που το πολιτειακό της σύστημα ήταν δημοκρατικό·ως άτιμος οριζόταν ο στερηθείς των πολιτικών δικαιωμάτων.
Λίγα λόγια για την ιστορία: ατιμία ήταν η ποινή που επέβαλε ένα δικαστήριο σε κάποιο άτομο είτε για χρέη προς το δημόσιο, είτε γιατί λιποτάκτησε ή εγκατέλειψε τη μάχη, είτε γιατί εταιρίστηκε είτε για άλλο λόγο. Η ατιμία περιελάμβανε απώλεια όχι μόνο του δικαιώματος της ψήφου, αλλά περισσότερων δικαιωμάτων. Ένας πολίτης που είχε αποστερηθεί τα πολιτικά του δικαιώματα δεν επιτρεπόταν να μπει σε ναούς ή στην αγορά. Δεν μπορούσε να κατέχει κανένα δημόσιο αξίωμα, ούτε να είναι μέλος της Βουλής ή ένορκος. Δεν μπορούσε να μιλήσει στην εκκλησία του δήμου, ούτε και σε δικαστήρια. Είχε όμως το δικαίωμα να παντρευτεί Αθηναία και να κατέχει γη στην Αττική, ενώ υπέκειτο σε καταβολή φόρων και υποχρεούνταν σε εκτέλεση στρατιωτικής υπηρεσίας. Σύμφωνα με το Δίωνα το Χρυσόστομο η ατιμία ήταν αβάσταχτη και πολλές φορές οδηγούσε στην αυτοκτονία.
Συμπεραίνει λοιπόν κανείς ότι στην αρχαιότητα η τιμή σήμαινε την εντιμότητα, τη γενναιότητα, την αξία, την τιμωρία, αλλά και την ικανότητα να συμμετέχει κανείς στα κοινά, να παίρνει μέρος στη λήψη των σημαντικότερων αποφάσεων για το παρόν και μέλλον της πατρίδας του κι έτσι να γίνεται κομμάτι της ιστορίας της.
Η γλώσσα βέβαια παθαίνει ό, τι και πολλές άλλες ανθρώπινες κατακτήσεις: η πολλή και κακή χρήση φθείρει το υλικό της, τις «λέξεις» και λιγοστεύει-ή και εξαφανίζει-την υποβλητική τους δύναμη. Ως εκ τούτου η λέξη «άτιμος» χαρακτηρίζει μεν σήμερα τον ανέντιμο, τον αχρείο, αυτόν που έχει χάσει την υπόληψη και την τιμή του-υβριστικά δηλαδή-αλλά και τον πονηρό, τον έξυπνο, τον ικανό. Ως προς τις γυναίκες η ατιμία είναι συνυφασμένη με την παρανομία στις ερωτικές επαφές.
Άρα, η έννοια της τιμής έχει με την πάροδο των χρόνων εκφυλιστεί, αφού πια περιορίζεται σε αξίες όπως η συζυγική πίστη ή, ακόμα χειρότερα, αφού η έλλειψή της μπορεί να θεωρηθεί πονηριά ή εξυπνάδα που επιστρατεύει κανείς ώστε να πετύχει ιδιοτελείς συνήθως στόχους.
Αν δεχτεί λοιπόν κανείς ότι ισχύει η άποψη πως στη γλώσσα ενσαρκώνονται τα ήθη, τα έθιμα, η νοοτροπία και η παράδοση ενός τόπου ή με πιο απλά λόγια ότι η γλώσσα κάθε λαού είναι ο καθρέφτης του πολιτισμού του, του τρόπου σκέψης αλλά και δράσης του, μήπως θα πρέπει να αναρωτηθούμε για την εξέλιξη του δικού μας;
