Με τον όρο «Σομαλοποίηση» εννοούμε την εκφυλιστική μετάπτωση ενός κράτους σε κατάσταση εθνικής αναρχίας, την διάσπαση της κεντρικής εξουσίας σε ομάδες με πολιτική και οικονομική ατζέντα που δρουν σε τοπικό επίπεδο ληστρικά και την εξάλειψη κάθε έννοιας δικαίου, πρόνοιας και εξουσίας σε εθνικό επίπεδο, καταλήγοντας μόνον στην εξαθλίωση του λαού και την παραγωγή προσφύγων, επιδημιών και την εξώθησή τους τελικά σε ενέργειες πειρατείας και διαρπαγής.

Το χρονικό της κρίσης

Η κατάπτωση ενός κράτους σε φάση εσωτερικής σύγκρουσης και αναρχίας δεν είναι νέο φαινόμενο, ειδικά στον χώρο της Αφρικής, όπου τα τελευταία 50 χρόνια έχει να προσφέρει πάμπολλα παραδείγματα χρονίων ενδοφυλετικών συγκρούσεων, που τα νεοπαγή της κράτη σπανίως κατορθώνουν να ελέγξουν. Η περιδίνηση της Λιβύης στο ντόμινο των μεσανατολικών εξεγέρσεων -αυθόρμητη ή εξωγενώς κατευθυνόμενη είναι άσχετο με την παρούσα ανάλυση- ήταν, ως ένα βαθμό, αναμενόμενη. Ωστόσο, η γεωστρατηγική θέση της χώρας, η σύνδεση των πλουτοπαραγωγικών της πηγών με την παγκόσμια αγορά, που διψά για υδρογονάνθρακες και κυρίως η γεωγραφική της εγγύτητα με την χώρα μας, καθιστούν κρίσιμη την εξέταση κάθε πιθανού σεναρίου που μας επηρεάζει.

Έτσι λοιπόν, μετά από τρείς μήνες αναταραχών, αβεβαιότητας και παλινδρομήσεων στα πεδία των μαχών μεταξύ αντιμαχομένων, λίγα είναι τα συμπεράσματα που μπορούμε να εξάγουμε για την επιγενόμενη κατάσταση στη γειτονική μας χώρα. Το προσωποπαγές καθεστώς του «επαναστάτη-συνταγματάρχη-λαϊκού ήρωα» Μ. Καντάφι πνέει τα λοίσθια. Αν και οι σχέσεις του με τη Δύση είχαν βελτιωθεί εντυπωσιακά τα τελευταία χρόνια, το γενικό επίπεδο του πληθυσμού ζούσε με σχετική άνεση και η διαδικασία κληρονομικής διαδοχής είχε αρχίσει σταδιακά να προωθείται, η δυσαρέσκεια εξαιτίας της από μακρόν χρόνο νομής της εξουσίας από μια ελίτ που συνδεόταν φιλικά, συγγενικά ή φυλετικά με τον συνταγματάρχη πυροδότησε καθυστερημένα μια ευρύτερη αντίδραση. Η αυξανόμενη εμπλοκή ξένων κεφαλαίων στην διαχείρηση του πλούτου δεν είναι άσχετη με τον χρόνο αφού λειτούργησε ως καταλύτης, ενθαρρύνοντας περιφερειακές δυνάμεις, κυρίως από τις φυλές του πλούσιου ενεργειακά Νότου, να διεκδικήσουν μερίδιο της εξουσίας μοιράζοντας μάλιστα υποσχέσεις συνεργασίας σε έναν χώρο που ελεγχόταν αποκλειστικά από τον Καντάφι και τους συνεργάτες του.

Ωστόσο, μεγάλο μέρος του επαναστατικού ενθουσιασμού συνετρίβη λόγω της έλλειψης μέσων, γενικού σχεδίου δράσης και συντονισμού των αντικαθεστωτικών. Μετά τον αρχικό αιφνιδιασμό του η κυβέρνηση Καντάφι χρησιμοποίησε επικοινωνιακή τρομοκρατία (ισχυριζόμενη ότι η Al Qaeda κρύβεται πίσω από την εξέγερση και ότι θα πάρει τον έλεγχο της χώρας, τον πλούτο και τον οπλισμό της), λόγους παραμυθίας (η «πατρική» έκκληση προς τον πρόεδρο Ομπάμα) ή επιθέσεις απαξίωσης προς τους Δυτικούς (κατηγορίες χρηματοδότησης του Γάλλου προέδρου και του Ιταλού πρωθυπουργού) πετυχαίνοντας να σπείρει την αμφιβολία και τη διχόνοια στη Διεθνή κοινότητα για χρόνο αρκετό ώστε να ανασυντάξει τις δυνάμεις της. Κρίνοντας εκ των υστέρων, αυτή η αλλοπρόσαλη πολιτική πέτυχε απόλυτα τον σκοπό της. Ανεμίζοντας ταυτόχρονα το φλάμπουρο του λαοπρόβλητου μωαμεθανού επαναστάτη ηγέτη και του προμάχου του κοσμικού κράτους-υπερασπιστή των συμφερόντων της Δύσης πέτυχε να μουδιάσει την λαϊκή υποστήριξη προς τους επαναστάτες και συγχρόνως να σπείρει την αμφιβολία στη Διεθνή κοινότητα ακυρώνοντας μια άμεση επέμβαση ή έστω βοήθεια υπέρ των εξεγερθέντων.

Στη συνέχεια, αξιοποιώντας τα ισχυρά του χαρτιά, την υπεροπλία του στον αέρα και στα βαρέα όπλα και πακτωλούς χρημάτων που εξαγόρασαν μια στρατιά έμπειρων μισθοφόρων από την Αφρική και την Ευρώπη, χτύπησε αλύπητα τους επαναστάτες στερώντας τους μία προς μία τις περιοχές που ήλεγχαν. Η καθυστερημένη επέμβαση της Δύσης ήρθε βεβιασμένα μετά από γαλλική πρωτοβουλία-οι Γάλλοι φαίνεται ότι έχουν μια συγκεκριμένη ατζέντα για τη Λιβύη-και εν ανεπαρκεία αφού οι διχογνωμία μεταξύ των υπερδυνάμεων την περιόρισε σε μια διστακτική απόφαση του ΟΗΕ. Ακολούθησε μια αεροπορική και διπλωματική εκστρατεία που χαρακτηρίστηκε από πενιχρά στρατιωτικά αποτελέσματα, αμφιβόλα πολιτικάκίνητρα και σαθρά ηθικά θεμέλια.

Σενάρια και κίνδυνοι

Το μέλλον προβλέπεται ζοφερό. Η επιστροφή στο status quo ante, πέραν του ότι έχει απορριφθή ήδη αρκετές φορές είναι εκ των πραγμάτων αδύνατη. Αν και απέφυγε τη συντριβή, ο συνταγματάρχης έχει απομονωθεί πλέον όχι μόνον από τους διεθνείς εταίρους του αλλά κυρίως από τον λαό του, από τον οποίο αποξενώθηκε αφού χρησιμοποίησε εναντίον του άκρατη βία και ξένους στρατιώτες. Επικράτηση των επαναστατών είναι επίσης απίθανο σενάριο: είναι πλέον φανερό ότι η εξέγερση όχι μόνο δεν απολαμβάνει παλλαϊκής αποδοχής, όπως οι αντίστοιχες Τυνησίας και Αιγύπτου, αλλά επιπλέον βαρύνεται με κατηγορίες για ακρότητες κατά του αμάχου πληθυσμού (εκτελέσεις αντιφρονούντων και βιασμούς). Άλλωστε, η έλλειψη ηγετικών μορφών, όπλων και οργάνωσης των επιχειρήσεων ακυρώνει κάθε ελπίδα προς αυτήν την κατεύθυνση. Ξένη επέμβαση υπέρ των αντικαθεστωτικών, προοπτική που θα τερμάτιζε γρήγορα τις συγκρούσεις και θα επέβαλε έναν βαθμό οργάνωσης της μεταπολεμικής κατάστασης φαίνεται επίσης μακρυνή. Η αντίδραση Ρωσίας και Κίνας ακυρώσε μέχρι στιγμής κάθε συλλογική δράση στα πλαίσια του ΟΗΕ, οι ΗΠΑ δεν επιθυμούν άνοιγμα νέων μετώπων-λόγος για τον οποίο αποσύρθηκαν από τις επιχειρήσεις- ενώ οι Ευρωπαίοι μετά τον εκούσιο αφοπλισμό τους ελλείψει σοβιετικού κινδύνου και... οικονομίας απλώς δεν έχουν τα μέσα για να αναλάβουν τα ηνία μιας ολοκληρωμένης εκστρατείας, αν φυσικά υποθέσουμε ότι θα έβρισκαν την κοινή θέληση να συμφωνήσουν σε μια κοινή γραμμή.

Όλα λοιπόν συνηγορούν σε μια προοπτική παρατεταμένων επιχειρήσεων, αμφίρροπων αποτελεσμάτων και βέβαια ένα ανθρωπιστικό δράμα με εκατόμβες νεκρών, τραυματιών και προσφύγων. Οι πληροφορίες από το πρακτορείο Reuters αναφέρουν ότι δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες έχουν καταφύγει σε στρατόπεδα υποδοχής τα οποία παρουσιάζουν ήδη πληρότητα και το ενδεχόμενο μαζικών μεταναστεύσεων προς την Ευρώπη φαντάζει περισσότερο από πιθανό. Η ένταση της εξαθλίωσης του αμάχου πληθυσμού, τόσο εντός Λιβύης όσο και των προσφύγων της, η παράλυση της κρατικής οργάνωσης ως αποτέλεσματης αμφίρροπης αναμέτρησης και της διστακτικότητας του διεθνούς παράγοντα να αναλάβει ουσιαστικές πρωτοβουλίες, ενέχει τον κίνδυνο να μετατραπεί η Λιβύη, μια χώρα με έκταση όσο η κεντροδυτική Ευρώπη στο μέσον της λεκάνης της Μεσογείου, σε «μαύρη τρύπα» ανομίας, πολεμικής έντασης και οργανωμένου εγκλήματος. Μια «Σομαλία» της Μεσογείου».

Μια τέτοια ανησυχητική εξέλιξη θα επηρέαζε εξαιρετικά την κατάσταση στην κεντροδυτική Μεσόγειο υποβαθμίζοντας το επίπεδο ασφαλείας. Πιθανή Σομαλοποίηση της Λιβύης θα δημιουργούσε μια εστία εκπομπής (projection) πειρατικών επιδρομών προς τα σκάφη που θα διέπλεαν τα περάσματα μεταξύ αφρικάνικής ακτής και ιταλικών νήσων. Το σομαλικό παράδειγμα δείχνει ότι η απόσταση μεταξύ των Λιβυκών ακτών και των νήσων Παντολλέρια και Λαμπεδούσα (500-600χλμ) μπορεί να καλυφθεί με ταχύπλοα σκάφη μέσα στο πρώτο έτος δράσης τους και νησιά σε διπλάσια απόσταση (Παλμάρια, Μάλτα, Κύθηρα, Κρήτη) στο επόμενο έτος με αυξητικές τάσεις.

Η πειρατεία εναντίον επιβατηγών δεν είναι ο μόνος κίνδυνος καθώς η περιοχή ενδιαφέροντος εκτός από ναυτικός εμπορικός δίαυλος είναι και από τις πιο ανεπτυγμένες του θαλασσίου τουρισμού στον κόσμο. Το πλήγμα για την θεωρούμενη «βαρειά βιομηχανία» της χώρας μας θα ήταν συντριπτικό σε περίπτωση που εκδηλωθούν καταστάσεις ομηρίας Ελλήνων ή ξένων τουριστών. Ένας ακόμα κίνδυνος είναι η αναβίωση της Λιβύης ως φυτώριο τρομοκρατών. Τρία στοιχεία συνηγορούν σε αυτό το σενάριο:

α), η τεράστια έκταση της χώρας με χαμηλό αντίστοιχα λόγο κατοίκων ανά περιοχή (περίπου 50 κάτοικοι ανά τ.χλμ.) που αφήνουν τεράστιες ερημικές περιοχές ακατοίκητες και ανεξέλεγκτες (το 90% των Λιβύων ζεί στα παράλια).

β), η γεωστρατηγική θέση της χώρας. Η Λιβύη δεσπόζει στο κέντρο της βορειοαφρικανικής ακτής και εφάπτεται με χώρες, το καθεστώς των οποίων περνά φάση πολιτικής και ιδεολογικής αναθεώρησης με έντονο το στοιχείο της λαϊκής δύναμης και της απεξάρτησης από ξένες (δυτικές) δυνάμεις. Η αναστάτωση σε Αίγυπτο, Τυνησία και Αλγερία θα τραβήξουν σίγουρα το ενδιαφέρον του παράγοντα ''ισλαμική τρομοκρατία'' - αναφορές υπάρχουν ήδη για τη δράση του εκεί - τα εσωτερικά δρώμενα των οποίων θα θελήσει να επηρεάσει.

γ), η εξτρεμοποίηση του Λιβυκού πληθυσμού. Επί μιάμιση περίπου γενιά ο λιβυκός λαός έχει ανατρφεί με την επαναστατική, αντι-ιμπεριαλιστική και αντι-δυτική ρητορική του καθεστώτος Καντάφι έχοντας διδαχθεί να αγωνίζεται με αυταπάρνηση ενάντια στον ξένο εχθρό. Μεγάλο μερίδιο της αγωνιστικότητας που επέδειξαν οι αντάρτες και καθεστώς κατά τη διάρκεια της ευθείας και σκληρής μεταξύ τους αντιπαράθεσης οφειλόταν ακριβώς σε αυτόν τον παράγοντα. Επιπλέον, όπως αποκαλύπτουν οι αναλύσεις των αμερικανικών υπηρεσιών ασφαλείας, μετά από χρόνια συγκρούσεων στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, οι Λίβυοι μαχητές της Al Qaeda αποτελούν μακράν την μεγαλύτερη ποσοστιαία εθνική ομάδα κατ' αναλογία πληθυσμού σε σύγκριση με όλες τις άλλες εθνικότητες μαχητών της οργάνωσης. Η μετακίνηση πολλών εξ αυτών των σκληροτράχηλων εξτρεμιστών, βετεράνων πολυετών συγκρούσεων και εγνωσμένης αξίας σε χρήση τακτικών ανταρτοπολέμου και εκρηκτικών σε απόσταση αναπνοής από την Ευρώπη αποτελεί από μόνο του ένα εφιαλτικό σενάριο.

Το τελευταίο γίνεται ακόμα χειρότερο αν αναλογιστούμε ότι μεταξύ της χώρας μας και των κρατών της βόρειας Αφρικής εκκρεμεί το ζήτημα της οριοθέτησης Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (Α.Ο.Ζ.), ζήτημα που συνδέεται τελευταία με την εκμετάλευση κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Αν αποδειχθεί η ύπαρξη κοιτασμάτων στο λιβυκό πέλαγος και ξεκινήσει η εξόριξή τους, οι πλατφόρμες άντλησης πετρελαίου θα αποτελούν εύκολους και ελκυστικούς στόχους στολίσκων τρομοκρατών που θα επιδράμουν σε αφύλακτες και ευάλωτες εγκαταστάσεις.

δ) ένας ακόμα κίνδυνος είναι η διαρροή όπλων, εκρηκτικών και ανθρώπων προς γειτονικές χώρες, φαινόμενο που παρατηρείται σε κάθε σύγχρονη σύγκρουση. Όπλα από το τεράστιο οπλοστάσιο του Λιβυκού στρατού μπορεί να οπλίσουν τα χέρια τρομοκρατών και στην χώρα μας (ήδη η παρουσία των Kalashnikov στα χέρια τρομοκρατών και ληστών στην πατρίδα μας, αν και χρονολογείται τρουλάχιστον από τα μέσα του '90, έχει πλέον ξεφύγει από κάθε έλεγχο), με ακόμα πιο σκοτεινό σενάριο να χρησιμοποιηθούν από τους τωρινούς ιδιοκτήτες τους.

Οι συγκρούσεις στη χώρα προκάλεσαν σημαντικά κύματα προσφύγων, κυρίως αμάχων που δεν επιθυμούσαν να μετάσχουν στην ένοπλη αντιπαράθεση. Με την πλάστιγγα να παλινδρομεί πότε υπέρ της μίας και πότε υπέρ της άλλης πλευράς των αντιμαχομένων, το πλήθος των προσφύγων προβλέπεται να πολλαπλασιαστεί πέρα από κάθε πρόβλεψη. Ήδη οι γειτονικές χώρες έχουν δηλώσει αδυναμία υποδοχής και ανακούφισης περισσότερων ανθρώπων. Όσο η κρίση παρατείνεται η ροή των προσφύγων θα αυξάνεται. Στην αδυναμία τους να παρέξουν άσυλο σε περισσότερους οι χώρες υποδοχής θα τους κατευθύνουν προς την Ευρώπη και –για να γίνουμε συγκεκριμένοι- στην Ιταλία και στην Ελλάδα. Ιδίως η χώρα μας, λόγω των συμφωνιών «Δουβλίνο Ι και ΙΙ», του ελλιπούς νομικού πλαισίου και της απουσίας ουσιαστικά μίας αξιόπιστης μεταναστευτικής πολιτικής, έχει μετατραπεί σε ελκυστικό προορισμό για κάθε λογής κατατρεγμένο. Η περίπτωση τρομοκρατών που παρεισφρύουν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες απαρατήρητοι μέσα στο πλήθος των μεταναστών είναι πραγματική και κρίσιμη για την Ελλάδα. Έχει παρατηρηθεί δε σε όλες τις χώρες της Ευρώπης, οι οποίες στρέφουν το μικροσκόπιο των υπηρεσιών ασφαλείας τους σε αυτήν την κατεύθυνση.

Και η θέση της Ελλάδας;

Ποιά όμως οφείλει να είναι η θέση της χώρας μας στις προοπτικές της Λιβυκής κρίσης; Μέχρι στιγμής η κυβέρνηση έχει κρατήσει μια μάλλον εφεκτική στάση ως προς την κρίση. Κατά την άποψη του γράφοντος, η πολιτική μας ηγεσία εμφανίστηκε διστακτική και σχεδόν αναποφάσιστη σε μια κατάσταση που δίχασε τον Δυτικό κόσμο οδηγώντας τον σε μια πόλωση συμφερόντων.

Σε πρώτη φάση η χώρα μας έπραξε σωστά τασσόμενη στο πλευρό της Διεθνούς Κοινότητας κερδίζοντας σε αξιοπιστία και κύρος. Προκρίνοντας την λύση σε διεθνές επίπεδο, αποφύγαμε ψόγους για πολεμοκαπηλεία και νεοαποικισμό, όπως εισέπραξαν όσοι βιάστηκαν να ταχθούν με το μέρος των αντικαθεστωτικών, ενώ ταυτόχρονα εμφανίστηκαμε ως συνειδητοποιημένοι και δραστήριοι προσπαθώντας να προλάβουμε –έστω και δια εξορκισμών-ένα ανθρωπιστικό δράμα και απεγκλωβίζοντας πολλούς ημετέρους και ξένους υπηκόους.

Ορθώς επίσης δεν υπήρξε άμεση ελληνική εμπλοκή στις επιχειρήσεις υποστήριξης των ανταρτών αλλά εξαντλήσαμε τις υποχρεώσεις μας στο ΝΑΤΟ με την παραχώρηση διευκολύνσεων σε πολεμικές βάσεις και υλικό. Σε κάθε περίπτωση, ιδίως δε σε χαλεπούς καιρούς οικονομικής στενότητας, κάθε σοβαρό κράτος οφείλει να συλλογίζεται τι έχει να κερδίσει και τι να χάσει από την εμπλοκή του σε μια δραστηριότητα. Για τη χώρα μας, που δεν έχει να λάβει τίποτα από την πίτα του Λιβυκού υπεδάφους, δεν υπήρχε ποτέ λόγος να εκτεθεί σε μια κατάσταση που στα μάτια του ισλαμικού κόσμου φαντάζει επικίνδυνα ως σταυροφορία και του υπόλοιπου κόσμου ως αριβισμός.

Ωστόσο ο χρόνος της αναμονής παρήλθε. Η κατάσταση δείχνει σιγά σιγά να ξεδιαλύνει. ΗΠΑ και Ρωσία, αν και δεν αναμειγνύονται άμεσα, τάσσονται υπέρ μιας ήπιας επέμβασης στη χώρα, Μεγάλη Βρεττανία και Γαλλία προετοιμάζονται για ενεργότερη δράση, μετακινώντας ειδικές δυνάμεις και ελικόπτερα στην περιοχή, η Διεθνής κοινότητα σφυράει αδιάφορα αποδεχόμενη είτε την αδυναμία είτε την απροθυμία της να αναλάβει ενεργότερο ρόλο ενώ ακόμα και ο αραβικός κόσμος δείχνει στον Καντάφι την πόρτα της εξόδου.

Τα παραπάνω συγκλίνουν στο ότι οι επόμενες μέρες θα είναι καθοριστικές για την ήπια εκτόνωση της κρίσης ή για την πραγματοποίηση κάποιων εκ των ανωτέρω σεναρίων. Για την χώρα μας, σε κάθε περίπτωση, συμφέρον είναι να δράσει αποφασιστικά ώστε να αποφύγει την διαιώνιση της εμπόλεμης κατάστασης. Συμφέρον για μας είναι η κατά το δυνατόν ταχύτερη επάνοδος της Λιβύης στην νομιμότητα και την ειρήνη, η αποκατάσταση του θαλασσίου δρόμου και η απομάκρυνση του κινδύνου αμφισβήτησης της ασφάλειας στην κεντρική Μεσόγειο, είτε με τη μορφή πειρατικών επιδρομέων, τρομοκρατών ή προσφύγων. Καλό αλλά και ρεαλιστικό θα ήταν να παραμείνουμε μακρυά από τη μοιρασιά του ορυκτού πλούτου της Λιβύης. Τα συμφέροντα των μεγάλων κρατών εκεί άλλωστε είναι δεδομένα και ήδη αποφασισμένα. Χρέος μας όμως είναι να φροντίσουμε για την χάραξη κοινής γραμμής με οποιοδήποτε νόμιμο καθεστώς προκύψει για τον καθορισμό Α.Ο.Ζ. μεταξύ της χώρας μας και των βορειοαφρικανικών κρατών (εκκρεμεί άλλωστε χάραξη και με την Αίγυπτο) προτού βρεθούμε προ εκπλήξεων.

Γιατί σπάνια μάχεται η τύχη με τη φρόνηση, ενώ, στις περισσότερες περιπτώσεις, η συνετή διορατικότητα κατευθύνει τη ζωή- «Βαιά γαρ φρονήσει τύχη μάχεται, τα δε πλείστα εν βίω εξύνετος οξυδερκείη κατιθύνει» (Δημόκριτος).

Πηγή φωτογραφιών: reuters.com