Το Κόμμα των Ελευθεροφρόνων είχε υποστεί δεινή εκλογική ήττα στις εκλογές του 1928, γεγονός που είχε προξενήσει την απογοήτευση του επικεφαλής και ιδρυτή του Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος είχε δηλώσει τότε πως αποσύρετε από την πολιτική σκηνή. Οι εξελίξεις όμως, τα νέα δεδομένα που δημιουργήθηκαν και η ανάδυση των παθών του διχασμού προκάλεσαν την επανεμφάνισή του στην πολιτική κονίστρα. Συνέπραξε με το Λαϊκό Κόμμα και ανέλαβε το Υπουργείο Στρατιωτικών. Ύστερα όμως από την μετριοπαθή στάση του Τσαλδάρη, πρωταγωνίστησε μαζί με τον Κονδύλη στη ρητορική έξαρση κατά των βενιζελικών. Έτσι, σταδιακά συσπείρωσε στο πρόσωπό του όλους τους ακραίους αλλά και δυσαρεστημένους πολιτικούς.

Η άνοδος του Μεταξά στην εξουσία

Τα πράγματα επιδεινώθηκαν το 1935, όταν στις εκλογές που προκηρύχθηκαν εν μέσω πολιτικής όξυνσης οι Φιλελεύθεροι δήλωσαν πως θα απέχουν. Στο Κοινοβούλιο που αναδείχθηκε η συντριπτική πλειοψηφία προερχόταν από την Αντιβενιζελική παράταξη. Τα ακραία στοιχεία κατάφεραν να επιβληθούν τελικά και ύστερα από την πραξικοπηματική ανατροπή της Κυβέρνησης Τσαλδάρη, ο Κονδύλης εκμεταλλεύτηκε το διαμορφωθέν κενό για να σχηματίσει νέα κυβέρνηση, η οποία ανέλαβε το έργο να προετοιμάσει την επιστροφή του Βασιλιά Γεωργίου Β' στο θρόνο. Αμέσως η κυβέρνηση Κονδύλη κατήργησε την Αβασίλευτη Δημοκρατία και λίγο καιρό αργότερα με δημοψήφισμα που έμεινε στην ιστορία για την εκτεταμένη νοθεία που υπήρξε επανέφερε στον ελληνικό θρόνο τη δυναστεία των Γκλύξμπουργκ. Ο Βασιλιάς Γεώργιος Β' εξαρχής φανέρωσε τις προθέσεις του για ενεργό ανάμιξη στα πολιτικά πράγματα της χώρας. Κατήργησε την κυβέρνηση Κονδύλη, που τον είχε επαναφέρει στη χώρα, και μετά το θάνατο του υπηρεσιακού Πρωθυπουργού Δεμερτζή ανέθεσε το σχηματισμό νέας στον Ιωάννη Μεταξά, του οποίου το Κόμμα παρότι κατείχε μόνον 7 έδρες στο Κοινοβούλιο, κατόρθωσε να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης. Στα τέλη Απριλίου η Βουλή σταμάτησε τις διεργασίες της και θα επαναλειτουργούσε το Σεπτέμβριο. Το διάστημα που θα μεσολαβούσε η Κυβέρνηση θα είχε το δικαίωμα να εκδίδει νομοθετικά διατάγματα, ύστερα από την έγκριση επιτροπής αποτελούμενης από 45 Βουλευτές. Η συνεχής αστάθεια αλλά και αντιπαράθεση των πολιτικών είχε εξωθήσει την πολιτική σκηνή στα άκρα. Οι πολιτικοί της περιόδου δεν κατανόησαν ότι η συγκέντρωση πολλών εξουσιών σε ένα μόνο άτομο, το οποίο δεν εμπιστευόταν απόλυτα τον κοινοβουλευτισμό θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε μία δικτατορία. Επίσης, η σταδιακή αύξηση των ποσοστών του Κομμουνιστικού Κόμματος και οι προσεγγίσεις των Φιλελευθέρων με αυτό τρόμαξαν τους συντηρητικούς κύκλους των πολιτικών αλλά και των στρατιωτικών. Ακόμη και στρατιωτικοί που πρόσκυντο στη βενιζελική παράταξη στράφηκαν προς το Μεταξά, ο οποίος φρόντιζε να ενισχύει αυτό το ρεύμα μέσω των δηλώσεων αλλά και της ρητορικής που ανέπτυσσε κατηγορώντας τους Κομμουνιστές και προειδοποιώντας για τον κίνδυνο «κομμουνιστικής απειλής». Μην εκτιμώντας σωστά τις προθέσεις του, οι πολιτικοί του παρέδωσαν σε μία κρίσιμη και μεταβατική περίοδο για τη χώρα (ύστερα από την επανενθρόνιση του Γεωργίου Β') εξουσίες που θα αποδεικνύονταν πολύτιμες για την εγκαθίδρυση του δικτατορικού του καθεστώτος.

Η έκρηξη του Εμφυλίου Πολέμου

Όταν στα μέσα Απριλίου 1941 το μέτωπο της ελληνικής άμυνας κατέρρευσε ο Βασιλιάς και η ελληνική κυβέρνηση αποχώρησαν από την Αθήνα αρχικά προς την Κρήτη και εν συνεχεία προς τη Μέση Ανατολή, δίχως να υπάρξει κάποια προγενέστερη συνεννόηση με τον πολιτικό κόσμο της χώρας καθώς και ενημέρωση του λαού. Κατά τη φάση αυτή χρονολογείται η πρώτη διάσταση μεταξύ επίσημης πολιτικής ηγεσίας (Βασιλιά και κυβέρνησης) και λαού. Η ήττα της Ελλάδας οδήγησε στον εδαφικό κατακερματισμό της χώρας και τη δημιουργία τριών ζωνών κατοχής, οι οποίες τέθηκαν υπό βουλγαρική, ιταλική και γερμανική επίβλεψη.

Σταδιακά συγκροτήθηκαν και ξεκίνησαν να δρουν οι πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις, που μπορούν να ερμηνευτούν ως η εκδήλωση των εχθρικών αισθημάτων του λαού που καταπιεζόταν και δοκιμαζόταν εναντίον του κατακτητή. Ο ΕΔΕΣ, το ΕΑΜ, η ΕΚΚΑ και η ΠΕΑΝ δημιούργησαν πλήθος προβλημάτων στους κατακτητές. Η συμμετοχή του ΕΔΕΣ και του ΕΑΜ στην ανατίναξη της Γέφυρας του Γοργοποτάμου κατάφερε ένα από τα κυριότερα πλήγματα αντιστασιακού χαρακτήρα στον κατακτητή. Εντούτοις, το γεγονός αυτό έμελλε να αποτελέσει μία εξαίρεση, καθώς τα πάθη και οι μικροπολιτικές είχαν το επαχθές αποτέλεσμα οι αντιστασιακές οργανώσεις να στραφούν η μία εναντίον της άλλης. Εξαρχής, όπως φαίνεται και από τις καταστατικές διακηρύξεις των αντιστασιακών οργανώσεων, όλες περιείχαν πολιτικές αναφορές, με κοινή συνισταμένη την αναφορά στην αποκήρυξη της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση αβασίλευτης δημοκρατίας. Δυστυχώς, οι παθογένειες της ελληνικής πολιτικής σκηνής αναφάνηκαν για μία ακόμη φορά. Οι παρεμβάσεις της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης, οι συμμαχικές πιέσεις που ασκούνταν σε αυτήν, αλλά και η επιδίωξη της ηγεσίας του ΚΚΕ να μονοπωλήσει τον αντιστασιακό αγώνα, οδήγησε σε εκτράχυνση της κατάστασης. Σε σύντομο χρονικό διάστημα διαμορφώθηκαν δύο κυβερνήσεις: η εξόριστη του Καΐρου και η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης στη Βίνιανη της Ευρυτανίας.

Παρά ταύτα, οι διαφωνίες έδειχναν να παρακάμπτονται με τη Συμφωνία της Καζέρτας το Σεπτέμβριο του 1944. Σύμφωνα με τα όσα προέβλεπε η συμφωνία, θα συγκροτείται μία εθνική κυβέρνηση με τη συμμετοχή στελεχών και του ΚΚΕ. Όλα τα αντάρτικα σώματα θα υποχρεώνονταν να καταθέσουν τα όπλα και να υπαχθούν στην εξουσία της εθνικής κυβέρνησης. Οι αιτίες των προστριβών δεν άργησαν, όμως, να φανούν παρά τις πρώτες ενθουσιώδεις ημέρες της απελευθέρωσης. Η βαθύτερη αιτία αναγόταν στη φυγή του Βασιλιά και της Κυβέρνησης στο εξωτερικό. Το ΚΚΕ δεν αναγνώριζε τα κυριαρχικά δικαιώματα ενός Βασιλιά και των στελεχών μίας κυβέρνησης που είχαν παραμείνει μακριά από το κέντρο των εξελίξεων του ελληνικού χώρου και δεν είχαν αγωνιστεί για την υπεράσπιση του ελληνικού λαού απέναντι στον κατακτητή. Έτσι, το Κουμουνιστικό Κόμμα δεν ήταν διατεθειμένο να μοιραστεί την εξουσία την οποία είχε πασχίσει να αποκτήσει και θεωρούσε ότι δικαιωματικά του ανήκε. Επίσης, δεν έβλεπε με θετικό μάτι την ξένη ανάμιξη στα εσωτερικά της χώρας και δη την αγγλική παρέμβαση, θεωρώντας πως ο ελληνικός λαός πρέπει να αποφασίσει για το μέλλον του και όχι να του επιβληθεί μία λύση άνωθεν. Στον αντίποδα, ο Βασιλιάς και η ελληνική κυβέρνηση μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων και την επιστροφή τους στην Ελλάδα φιλοδοξούσαν ως η νόμιμη πολιτική ηγεσία να αναλάβουν και πάλι τα ηνία του τόπου. Τέλος, το ζήτημα της καταδίκης των δοσίλογων και των συνεργατών των Ναζί αποτέλεσε ένα από τα κύρια αιτήματα του ΚΚΕ, το οποίο επί της ουσίας δεν ικανοποιήθηκε εξαιτίας της εξωτερικής παρέμβασης στη χώρα που επεδίωκε μία ομαλή μετάβαση και ενσωμάτωση των προαναφερθέντων με τη χορήγηση ενός είδους αμνηστίας, όπως φάνηκε από τον περιορισμένο αριθμό καταδικών. Το ξέσπασμα των Δεκεμβριανών και η συνακόλουθη υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας ούτε εκτόνωσαν την κατάσταση ούτε άμβλυναν τις διαφωνίες. Η έντονη ιδεολογική σύγκρουση που είχε διαμορφωθεί μεταξύ της δεξιάς και της αριστεράς θα έβρισκε δίοδο εκτόνωσης μόνο μέσω μίας ένοπλης σύγκρουσης, η οποία είχε ολέθρια αποτελέσματα για τη χώρα, καθώς χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια ώστε να καμφθούν τα μίση και οι διαιρέσεις του εμφύλιου διχασμού.

Εν κατακλείδι, οι ευθύνες της πολιτικής ηγεσίας για τη διαμορφωθείσα κατάσταση κατά τη δεκαετία του 1930, την ανακήρυξη της Δικτατορίας του Μεταξά και τον Εμφύλιο Πόλεμο που ακολούθησε της Γερμανικής Απελευθέρωσης είναι σημαντικές. Αναλωμένη σε αψιμαχίες για την εξουσία, η πολιτική αρχηγεσία της χώρας δε φρόντισε να διορθώσει τις παθογένειες του ελληνικού συστήματος. Αντιθέτως, διατήρησε στενή επαφή με μία από αυτές, την ανάμιξη του στρατού στα πολιτικά πράγματα, με αποτέλεσμα να δώσει συνέχεια σε ένα φαύλο κύκλο στρατιωτικών πραξικοπημάτων που οδηγούσαν τη χώρα προς τα πίσω. Η κόπωση, τα αργά αντανακλαστικά του πολιτικού συστήματος και η αδυναμία του να κατανοήσει τις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο επέτρεψαν στο Μεταξά να επιβάλει τη δικτατορία του, καταργώντας τη δημοκρατία. Στη συνέχεια, όταν η χώρα βρέθηκε στη δίνη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η φυγή της ελληνικής κυβέρνησης δημιούργησε ένα κενό το οποίο καλύφθηκε σε μεγάλο βαθμό από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η αποχώρηση των Γερμανών και η απελευθέρωση της χώρας αντί να χρησιμοποιηθεί ως μία ευκαιρία για τη σύγκλιση των δύο παρατάξεων και την άμβλυνση των διαφορών του παρελθόντος λειτούργησε επιφέροντας τα ακριβώς αντίθετα, την αύξηση της καχυποψίας, των εντάσεων και της πόλωσης. Η πόλωση αυτή έμελε να κυριαρχήσει, συμβατικά τουλάχιστον, ως και την πτώση της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών.

 

Βιβλιογραφία

• CloggRichard, Σύντομη ιστορία της νεώτερης Ελλάδας, εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999.
• DouglasDakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1700 – 1923 (μτφρ. Α. Ξανθόπουλος), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989.
• Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τομ. 7 (1922 – 1940) και τομ. 8 (1940 – 1949), εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
• Ιστορία των Ελλήνων, Νεώτερος Ελληνισμός 1910 – 1940, τομ. 15 και Η Σύγχρονη Ελλάδα 1944 – 1974, εκδ. Δομή, Αθήνα 2005.
• Μπαμπούνης Χ., Τοπική Αυτοδιοίκηση και Ελλαδικός Χώρος, εκδ. Βανιάς, Θεσσαλονίκη 2007.
• Οικονόμου Νικόλαος, Η περίοδος από τον Σεπτέμβριο του 1926 έως το 1935, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977.
• Παπαρηγόπουλος Κωνσταντίνος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. 25 (1922 – 1967), εκδ. NationalGeographicSociety, 2009 – 2010.
• Ρήγος Άλκης, Η Β' Ελληνική Δημοκρατία, 1924 – 1935: Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, Θεμέλιο, Αθήνα 1999.
• Ψαλλίδας Αθανάσιος, Η Παλινόρθωση της μοναρχίας και η δικτατορία της 4ης Αυγούστου και Η Ελλάδα στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η τριπλή Κατοχή και ο Εμφύλιος Πόλεμος, εκδ. Πανεπιστημίου Αιγαίου 2014.