Η Κρήτη ήταν το πρώτο πεδίο πολεμικών επιχειρήσεων του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, όπου χρησιμοποιήθηκε άτακτος στρατός από την πρώτη μέρα των εχθροπραξιών και μάλιστα σε τόσο μεγάλη έκταση από την πρώτη μέρα, όπως αναφέρει ο Richter.
Η συνήθης ερμηνεία ότι αυτό οφείλεται στην αγάπη των Κρητικών για την ελευθερία και την τάση τους παραδοσιακά να αμύνονται εναντίον όποιου τολμήσει να τους την επιβουλευθεί, ισχύει μεν βασικά, αλλά δεν είναι αρκετή να εξηγήσει γιατί αυτή η μαζική άμυνα των Κρητικών ξεκίνησε ήδη από την πρώτη μέρα. Στη Σερβία ο ανταρτοπόλεμος ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 1941, αν και οι Σέρβοι έχουν τουλάχιστο την ίδια αγάπη για την ελευθερία με τους Κρητικούς και τουςν υπόλοιπους Έλληνες. Η μόνη λογική εξήγηση είναι ότι αυτό οφείλεται στην έγκαιρη προετοιμασία της κρητικής αντίστασης χωρίς την οποία θα ήταν αδύνατη μια τόσο ευρεία επέμβαση των ατάκτων.
Οι κρητικές παραστρατιωτικές οργανώσεις, οι άτακτοι και ο John Pendlebury.
Η άμυνα της Κρήτης ήταν υπόθεση της 5ης Μεραρχίας Κρητών. Αυτή αποτελούνταν από τρία τάγματα Πεζικού (το 14ο, το 43ο και το 44ο) τα οποία στάθμευαν στα Χανιά, το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο και το 5ο Σύνταγμα Πυροβολικού, που στάθμευε στη Σούδα. Η Μεραρχία διέθετε ακόμα και στρατιωτικό νοσοκομείο δικό της. Όταν το 1940 αυξήθηκαν οι εντάσεις με την Ιταλία, έγινε επεξεργασία σχεδίων άμυνας και ανακοινώθηκαν μέτρα προς απόκρουση μιας Ιταλικής απόβασης. Μετά την άφιξη των πρώτων Βρετανών στο νησί το Νοέμβριο του 1940, η Ελληνική Κυβέρνηση πρότεινε σε αυτούς να αναλάβουν την άμυνα του, ώστε η 5η Μεραρχία να μεταφερθεί στο Μέτωπο στην Ήπειρο. Αυτό έγινε στα μέσα του μήνα. Η μεραρχία αυτή αριθμούσε 22.000 άνδρες και 5.800 ζώα μεταφοράς. Στην Κρήτη έμειναν μόνο μερικές μονάδες ανεφοδιασμού και η Χωροφυλακή.
Το Δεκέμβριο του 1940, το Γενικό Επιτελείο της Αθήνας έδωσε εντολή να προετοιμαστεί η εγκατάσταση μονάδων πολιτοφυλακής, οι οποίες θα αναλάμβαναν την προστασία στρατηγικών εγκαταστάσεων από επιθέσεις αλεξιπτωτιστών, ή αποβάσεις αμφιβίων. Τον Ιανουάριο το Επιτελείο διέταξε να διατεθούν στις νομαρχίες Χανίων 1.200, Ρεθύμνης 550, Ηρακλείου 900 και Λασηθίου 400 άνδρες αντίστοιχα. Αυτοί θα προέρχονταν από τις κλάσεις 1915-1920, τουτέστιν το 1940 θα ήταν 40-45 χρόνων. Την ηγεσία θα αναλάμβαναν έφεδροι αξιωματικοί της Χωροφυλακής. Οι άτακτοι θα φορούσαν μπλέ δίκοχο και κορδέλα στο μπράτσο. Πειθαρχικά και εκπαιδευτικά, θα υπάγονταν στη Χωροφυλακή, επιχειρησιακά όμως στο Φρουραρχείο των Χανίων. Το Φεβρουάριο του 1941 πάραυτα, το Επιτελείο διέταξε να διατεθούν μόνο 1.500 πολιτοφύλακες σε 4 Τάγματα. Οι Βρετανοί υποσχέθηκαν να τους εφοδιάσουν με όπλα, αλλά μέχρις ότου επιτέθηκαν οι Γερμανοί, δεν έστειλαν τίποτα. Η διάθεση των πολιτοφυλάκων νέκρωσε, αλλά μέρος των ανδρών, εντάχτηκε στους Κρητικούς άτακτους. Το Γενικό Επιτελείο ήταν γνώστης του ζητήματος των ατάκτων και τους οργάνωσε υπό μορφήν πολιτοφυλάκων. Αυτοί υπάγονταν στις διατάξεις της Σύμβασης της Χάγης για τον πόλεμο στην ξηρά, τα μέλη τους είχαν το καθεστώς του μαχητή και όχι του στρατιώτη και προστατεύονταν από αντίποινα. Για τους Κρητικούς ήταν ξεκάθαρο ότι έπρεπε να υπερασπιστούν το νησί τους. Το πρόβλημα ήταν ότι μετά την εξέγερση τους εναντίον του το 1938, ο Μεταξάς τους είχε αφοπλίσει. Ο επίσημος ισχυρισμός του Επιτελείου ότι αυτοί είχαν παραχωρήσει τα όπλα τους για το Αλβανικό μέτωπο, είναι κατά τον Richter, τελείως εικονικός. Στην πραγματικότητα, το καθεστώς φοβόταν μια νέα εξέγερση και δεν ήταν πρόθυμο να οπλίσει αμάχους. Παρόλα αυτά, όχι μόνο το Επιτελείο αλλά και οι Βρετανοί προσπάθησαν να κινητοποιήσουν τον πληθυσμό του νησιού. Μετά την ήττα της Δουνκέρκης, ο Churchill έδωσε εξουσιοδότηση στον Υπουργό Πολεμικής Οικονομίας Hugh Dalton το καλοκαίρι του 1940, να προετοιμάσει σαμποτάζ σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, κάτι που περιελάμβανε από προπαγάνδα μέχρι την προετοιμασία ανταρτοπόλεμου. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία της SOE (Special Οperations Executive = Υπηρεσία Ειδικών Επιχειρήσεων), η οποία έδρασε σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη.
Μέχρι τότε υπήρχε η Υπηρεσία "SIS" (Secret Intelligence Service) γνωστή και ως "ΜΙ6", η οποία υπαγόταν στο Foreign Office. Κύριο αντικείμενο της ήταν η κατασκοπεία και η απόκτηση πολιτικής επιρροής. Το 4ο Τμήμα ήταν υπεύθυνο για σαμποτάζ, αλλά λόγω προσωπικών διενέξεων και αδυναμιών εκτέλεσης των καθηκόντων του, δεν πέτυχε σπουδαία πράγματα. Η SIS ακολούθησε μια μακρόπνοη πολιτική όπως και το Foreign Office. Λειτουργούσε στρατηγικά και επεμβατικά σε αντίθεση με το SOE, που λειτουργούσε σε επίπεδο τακτικής. Παράλληλα, υπήρχε η Military Intelligence που υπαγόταν στο Στράτευμα και από το φθινόπωρο του 1940 μαζί με το τμήμα σαμποτάζ της SIS εντάχθηκαν στη SOE. Δεν είναι ακόμα γνωστό πλήρως, ποια από τις προαναφερθείσες Υπηρεσίες ανέλαβε δράση πρώτη στην Ελλάδα διότι οι πρώτοι μυστικοί πράκτορες υπάγονταν στο Στράτευμα, αλλά οσονούπω επενέβη η SOE και ανέλαβε τη Διοίκηση επιτόπου.
Τον Ιούνιο του 1940, το Foreign Office αποφάσισε το στάλσιμο μιας «σκιώδους αποστολής» Αρχαιολόγων στην Ελλάδα, με προηγούμενη θητεία στη χώρα και επικεφαλής τον John Pendlebury, ο οποίος είχε μεταξύ άλλων το διάστημα 1929-34 υπηρετήσει φροντιστής των ανασκαφών της Κνωσού τοποθετημένος προσωπικά από τον Arthur Evans και από 1936-1940 προϊστάμενος των ανασκαφών στη Δίκτη, με σκοπό την προετοιμασία σαμποτάζ (κατά την άποψη των Βρετανών, δε μπορούσαν να σταλούν στρατιωτικοί διότι θα αντιδρούσε η Αθήνα), ο οποίος συν τοις άλλοις μιλούσε και την κρητική διάλεκτο. Παρά τις αρχικές διαφωνίες, τελικά συμφώνησε και ο Βρετανός Πρέσβης στην Ελλάδα Palairet. Ο Pendlebury με την πάροδο του χρόνου πέτυχε να στρατολογήσει ακόμα και παλιούς αγωνιστές από την εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας. Κέντρο των δραστηριοτήτων του ήταν το οροπέδιο του Λασιθίου, ο Ψηλορείτης και τα Λευκά Όρη. Επί πλέον, από τα σημεία αυτά μπορούσε να ελέγχει τις διαβάσεις προς το νότιο τμήμα του νησιού. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή ήταν η ανταπόκριση των κατοίκων του Ομαλού, των Ανωγείων και της Νίδας. Του είχε σταλεί τεράστια οικονομική ενίσχυση, αλλά οι επιτυχίες του δεν περιορίζονταν στο στρατιωτικό τομέα. Στα καφενεία και τους δημόσιους χώρους, τοποθετήθηκαν δέκτες ραδιοφώνου που μετέδιδαν εκπομπές του BBC, ενώ και στους κινηματογράφουςπαρουσιάζονταν έργα σαφώς φιλικά προσκείμενα στην Αγγλία. Η προπαγάνδα αυτή ήταν δομημένη ώστε να ταιριάζει στη νοοτροπία των ντόπιων και καρποφόρησε, πολύ περισσότερο αφού από τη μεριά των Γερμανών, δεν αναλήφθηκε καμία τέτοια προσπάθεια.
Το ακόλουθο ατυχές περιστατικό τουτέστιν η σύλληψη από την Ελληνική Μυστική Αστυνομία ενός αντιφρονούντος αξιωματικού που είχε βρετανική εντολή να συναντήσει τον επίσης αντιφρονούντα Βενιζελικού αξιωματικού Εμμανουήλ Μαντάκα που συμμετείχε στο κίνημα του 1935, προκειμένου να ετοιμάσουν πραξικόπημα κατά του Μεταξά, αν αυτός υπέκυπτε στισς αξιώσεις των Ιταλών, είχε αποτέλεσμα την προσωρινή αναστολή των Βρετανικών ενεργειών. Αυτά τα γεγονότα καταδεικνύουν για ακόμα μια φορά, την απροθυμία της Αθήνας να εξοπλίσει τους Κρητικούς.
Με την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, οι Βρετανοί πράκτορες μπορούσαν να δρούν πιο άνετα. Ο Pendlebury ερχόταν σε επαφή με τους Βρετανούς στρατιωτικούς του νησιού, αυτοί όμως αντιμετώπιζαν με σκεπτικισμό τα σχέδια του. Υποστήριζε την άποψη ότι η Κρήτη μπορούσε να αμυνθεί, εάν εξοπλιζόταν, την οποία μετέφερε και στο Συμμαχικό Αρχηγείο της Μ.Ανατολής. Όμως, δεν υπήρχαν περισσευούμενα όπλα. Έτσι,οι Κρητικοί δεν πήραν τίποτα. Ο Pendlebury κατηγορήθηκε για έλλειψη επιμονής. Ίσως να πετύχαινε το στόχο του, αν επέμενε στις απόψεις του. Πιθανόν όμως από την άλλη και η Αθήνα να μην ήθελε τον εξοπλισμό των Κρητικών, διότι όπως ανωτέρω μνημονεύθηκε, υπήρχε φόβος εξέγερσης.
Το νομικό καθεστώς των ατάκτων
Οι Έλληνες υπερασπιστές του νησιού διακρίνονταν στις εξής κατηγορίες:
1. Άνδρες του Στρατού και της Χωροφυλακής.
Αυτοί υπάγονταν στο καθεστώς των μαχητών (Kombatanten) και προστατεύονταν από τις Συμβάσεις της Χάγης και της Γενεύης από αντίποινα.
2. Άτακτοι
3.Πολιτοφύλακες.
Για τις περιπτώσεις 1 και 3, υπήρχε μια σιωπηρή συμφωνία των αντιμαχόμενων πλευρών και δεν επιδείχθηκε ιδιαίτερη αγριότητα. Αντίθετα οι συγκρούσεις μεταξύ των άτακτων -κυρίως των μη οργανωμένων- διέπονταν από πρωτοφανή αγριότητα ιδιαίτερα όσον αφορά τα λεγόμενα συνοδά φαινόμενα (Begleiterscheinungen). Εκεί αναφέρονται περιπτώσεις ωμότατων παραβιάσεων του Διεθνούς Δικαίου, ακόμη και σε περιστατικά που ο αντίπαλος ήθελε να παραδοθεί. Οι αλεξιπτωτιστές λόγω του ότι ενεργούσαν πολύ περισσότερο ατομικά σε σχέση με τους καταδρομείς οι οποίοι αφίχθηκαν αργότερα, είχαν βαρύτερες απώλειες. Ο Rondholz επισημαίνει ιδίως ότι πολλοί μελετητές υποβαθμίζουν την αρχή της αιτιότητας (causality), αν δε την παραβλέπουν εντελώς. Όσο για τους αιχμάλωτους στρατιώτες και χωροφύλακες Έλληνες, οι Γερμανοί σε αντίθεση με την πρακτική που εφάρμοσαν στην ηπειρωτική Ελλάδα, δεν τους επέτρεψαν να επιστρέψουν σπίτια τους και τους φυλάκισαν σε στρατόπεδα.
Οι Ανακριτικές Επιτροπές
Αμέσως με την έναρξη των εχθροπραξιών στην Κρήτη, δημιουργήθηκαν οι πρώτες Ανακριτικές Επιτροπές του γερμανικού Στρατού και της Luftwaffe. Χαρακτηριστική η σχετική αναφορά της 14ης Ιουλίου 1941. Στο τέλος της αναφέρεται ότι ο Γκαίρινγκ είχε διατάξει τη δημιουργία ειδικής επιτροπής της Υπηρεσίας Δίωξης Κοινού Εγκλήματος που, μαζί με την Μυστική Πολεμική Αστυνομία(Geheime Feldpolizei), θα αναζητούσαν και θα προσήγαγαν ενώπιον των Στρατοδικείων, όσους συμμετείχαν σε ταραχές. Η Επιτροπή αυτή, σύμφωνα με τις εγκυκλίους που η ίδια εξέδιδε, θα αναλάμβανε και προπαγανδιστικό ρόλο. Το 1942, το Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών εξέδωσε μια Λευκή Βίβλο, όπου μαζί με μια εισαγωγή για το ρόλο του Pendlebury γίνεται εκτενέστατη αναφορά στο έργο της Επιτροπής.
Συμπεράσματα
Βεβαίως το συγκεκριμένο ζήτημα έχει κατεξοχήν αποτελέσει αντικείμενο πάμπολλων μελετών και δεν αποσκοπεί η προκείμενη εργασία στην πλήρη κάλυψη του. Το πρώτο συμπέρασμα, το οποίο κατά τον γράφοντα, ισχύει γενικότερα για την ενασχόληση με τον Εθνικοσοσιαλισμό τόσο όσον αφορά την εξωτερική επεκτατική του πολιτική και την κατοχή ενός μεγάλου τμήματος της Ευρώπης, όσο και την εσωτερική πολιτική, αλλά και όλη του την πορεία από το 1933, συνοψίζεται στη φράση του Eberhard Jäckel ένος από τους βασικούς εκπροσώπους της σχολής των "ιντενσιοναλιστών" ότι για την περίοδο αυτή «γνωρίζουμε πολλά και κατανοούμε λίγα. Επί του προκειμένου,καταδεικνύεται πρώτον ότι ο Μεταξάς δεν εκτίμησε σωστά τον κίνδυνο προτάσσοντας ενδεχόμενο βενιζελικό κίνημα και γι' αυτό, αρνούμενος τον εξοπλισμό των Κρητών και δεύτερον, τίθεται το πρόβλημα των θυμάτων της επιχείρησης αυτής, σε μια πιο σφαιρική διάσταση από αυτή που συνηθίζεται κυρίως στις κατακτηθείσες χώρες.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. RICHTER HEINZ OPERATION MERKUR DIE EROBERUNG DER INSEL KRETA IM MAI ^1941 ^VERLAG FRANZ PHILIPP RUTZEN MAINZ UND RUHPOLDING σελ.254
2. Στο ίδιο
3. Στο ίδιο
4. DILYS POWELL THE VILLA ARIADNE (LONDON HODDER&STOUGHTON 1973) σελ. 113,
5. MÜHLEISEN HANS-OTTO: KRETA^1941 ^DAS UNTERNEHMEN ΜERKUR ^20 ^MAI BIS ^1 ^JUNI ^1941 ^(FREIBURG ROMBACH ^1968) σελ.20
6. RONDHOLZ EBERHARD-DIE ERDE ÜBER DEN GRÄBERN BEWEGTE SICH NOCH ZEIT-PUNKTE 3( 1995) σελ.27
7. RICHTER ο.π. σελ. 270
8. AUSWÄRTIGES AMT(ed.) VÖLKERRECHTSVERLETZUNGEN DER BRITISCHEN STREITKRÄFTE UND DER ZIVILBEVÖLKERUNG AUF KRETA(BERLIN DEUTSCHER VERLAG 1942)
9. ÂNLAGE ZU FELDGERICHT XII FL:KORPS BR.B. N 100/41
10. SYRING ENRICO INTENTIONALISTEN UND STRUKTURALISTEN ÜBER EINEN NOCH IMMER AUSSTEHENDEN DIALOG στο "ΜΟΥΤΣΟΥΡΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ" ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΑΝΑΔΥΣΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΣΤΗ ΒΑΥΑΡΙΑ( ΔΙΠΛ/ΚΗ ΜΕΤ/ΧΙΑΚΟΥ ΤΜ.ΠΟΛ.ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ –ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ) ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2008, σελ.19 Γενικό Μέρος